Айылҕаҕа эттиктэр эргиирдэрэ

Дьон-аймах     бэйэлэрин  уһун  олохторугар  Айылҕаҕа улахан хоромньу­ну   оҥороллоро эбиллэн   иһэр. Сир аннынааҕы баайы тоҕо хаһан хостоорулар сир күөх кырсын суох оҥороннор хара буорунан тибэллэр, кумах куйаардары үөскэтэллэр. Бэйэлэрин үлэлэринэн-хамнастарынан   оҥорор  буор­туларыттан  ураты эттэринэн-сииннэринэн уонна таһаарар  тобохторунан  ордук улахан  хоромньуну оҥороллор.

Сахалар киһи этин-сиинин хаһан баҕарар өйүттэн-санаатыттан тус­па буоларын бэлиэтээн этэллэр. Киһи этэ-сиинэ дьиҥнээх биологичес­кай төрүтэ буолар. Бу этин-сиинин киһи төрөппүттэриттэн, аймахта­рыттан быһаччы утумнуур. Эт-сиин утумнаан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһэр уонна барылара Айылҕа эттиктэриттэн хомуллан үөскүүллэр. Ол иһин эт-сиин бары чаастара Айылҕаҕа уларыйан, эргийэн биэ­рэн иһэллэрэ эрэйиллэр. Ол аата, киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ ийэ буо­ругар, Айылҕаҕа төннөн салгыы атын көрүҥҥэ кубулуйан биэрэн иһиэх­тээҕэ быһаарыллар.

Дьон-аймах аһаабыт-сиэбит тобохторун барытын туһаҕа таһаарбакка бөххө кутан, тимирдэн суох оҥорон, ууга ыытан иһэллэр. Сир үрдүгэр дьон-аймах элбээн истэхтэринэ хонуу сир айылҕата дьадайан, туһалаах эттиктэрэ көҕүрээн, быстан иһэллэр, олору уу суурайан муораҕа, байҕалга киллэрэн иһэринэн, итилэр туһалаах эттиктэринэн байаллар.

Айылҕаҕа туох барыта эргийэн иһэр аналлаах. Ол курдук түүн кэн­ниттэн күнүс, кыһын кэнниттэн сайын эргийэн кэлэн иһэллэр. Айылҕаҕа уу эргийиитэ хаһан да тохтообокко бара турар. Акыйааннартан, муо­ралартан, сиртэн-хонууттан, тыалартан паар буолан көппүт уу атын сирдэргэ тиийэн ардах, хаар буолан түһэн иһэр.

Айылҕаҕа уу эргиийиитэ уу паар буолан көтүүтүнэн саҕаланар. Бары күөх үүнээйилэр мутукчаларыттан, сэбирдэхтэриттэн ууну салгыҥҥа көтүтэллэр. Олус ыраас уу паар буолан көтөр. Хонуу сирдэргэ түспүт ардах, хаар уулара өрүс буолан сүүрүгүрэннэр бары муораларга кутуллаллар.

Уу сир-хонуу устун өрүс буолан сүүрүгүрэн муораҕа киирэригэр сиртэн араас элбэх туһалаах минеральнай туустары суурайан киллэрэр. Өрүстэр араас элбэх туустары суурайан киллэрэннэр муора уулара бары тустаах буолбуттар.

Уһун үйэлэр тухары өрүстэр сир-хонуу туһалаах туустарын суура­йан муораларга киллэрэннэр сир-хонуу ууга суураллар туустарынан дьадайан, аҕы­йаан иһэр. Итини тэҥэ дьон үксүлэрэ аһаабыт астарын тобохторун - саах­тарын канализацияҕа кутаннар эмиэ муораларга ыытаннар муоралары байыталлар. Ол иһин соҕуруу муораларга ууга үүнэр үүнээйилэр олус хойуутук үүнэн элбэх мэһэйдэри оҥорор буоллулар.

Сиртэн-хонууттан туһалаах туустар суураллан киирэ туралларыттан океан, муора уулара араас састааптарынан байан, эбиллэн иһэл­лэр, элбэх туустар сөҥөн муоралар түгэхтэригэр мунньуллаллар.

Айылҕаҕа аҥардастыы аҥар өттүн диэки барыы хаһан да көрүллүбэт, кыайан табыллыбат. Кэмэ кэллэҕинэ барыта төттөрү эргийэн урукку оннугар кэлиэхтээх. Күнүс кэнниттэн түүн кэлэрин курдук эргийэн биэрэн иһиэхтээх. Ол кур­дук уу муҥура суох суурайан киллэрэ турар туустара хонуу сирдэргэ суохтар. Хонуу сир үүнээйитэ дьадайан, аҕыйаан иһэр. Со­рох туһалаах мастары дьон кэрдэн, уматан аҕыйаттылар, атыттара курааннаан, хатан-кууран аҕыйаан эрэллэр. Хонуу сирдэргэ кураан кэмэ кэлэр. Итини тэҥэ дьон-аймах ахсааннара эбиллэн иһиитэ аһылык буолар үүнээйилэри элбэхтик үүннэрэри эрэ­йэр. Кэлин кэмҥэ айылҕа уларыйан олус күүстээх ардахтар, хаардар түһэр буолуулара бу туустар эргиирдэрин өссө түргэтэтэр.

Айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэн иһэр аналларынан бу муораларга мунньуллар эттиктэр, туустар аны сиргэ-хонууга төн­нүүлэрэ күүтүллэр.

Айылҕаҕа бу туһалаах эттиктэр, туустар эргиирдэрэ хайдах көрүҥнээхтэк барыахтааҕа өссө биллибэт. Арай муора уута элбэх хонуу сирдэри ыллаҕына, ол ылбыт сирдэригэр элбэх туустар сөҥөн хааллахтарына уонна муора кыра харамайдара эттэрин-сииннэрин бу хонуу сиргэ хааллар­дахтарына эрэ кыаллар кыахтанар.

Сири-хонууну хаһан эрэ улахан уу ылыахтааҕа итинник эмиэ быһаарыллыан сөп. Айылҕаҕа уу эбиллиитэ бу кэмҥэ саҕаланан, тэнийэн, дириҥээн иһэр. Бу быһыы дьон үлэлэринэн-хамнастарынан түргэтэтиллэн биэрэрэ ханан даҕаны саарбахтаммат. Киһи-аймах салгыы сайдан, наука өссө үрдүк ситиһиилэри оҥордоҕуна дьон муораны баһылааһыннара ордук тэнийиэн сөп.

Айылҕаны киртитии уонна уларытыы туох содуллаах буоларын дьон сабаҕалаан билэллэр эрээри бука бары биһиги үйэбитигэр буолбата буолуо дии саныыллар. Билигин дьон бары Айылҕа уларыйан, сылыйан эрэрин кэтээн көрө сылдьаллар. Айылҕаны көмүскүүргэ биирдиилээн государстволар кыахтара кыра. Бу дьыалаҕа Аан дойду дьоно барылара биир санааланнахтарына эрэ тугу эмэ ситиһиэххэ сөп. (1,50).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.