Аймахтаһыы
Атын хааннаах аймахтар, аҕа уустара саҥа ыалы тэрийэннэр аймахтыы буолан иһиилэрэ ахсааннарын элбэтэр уонна хааннарын тупсаран эттэрэ-сииннэрэ сайдарын үөскэтэр.
Аймахтыы буолуу төһө да үчүгэй курдугун иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн үчүгэй уонна куһаҕан суолталаах икки өрүккэ арахсар:
1. Атын хааннаах дьону, тастыҥ аймахтары кытта ыал буолуу саҥа аймахтары үөскэтэн уонна элбэтэн иһэринэн олоххо туһалаах, үчүгэй өрүтүнэн ааҕыллар.
2. Аймахтаһыы куһаҕан өрүтүнэн биир хаан аймахтыылар ыал буолууларыттан итэҕэстээх оҕолор төрүүллэрэ элбээһинэ буолар. Ол иһин, бу иккис өрүтүн бобо, хаайа сатыыллар.
Ыалы тэрийиигэ аймахтаһан хаалыыны үөскэппэт буолууну хаан аймахтарын 9 көлүөнэҕэ диэри үчүгэйдик билэр төрөппүттэр эрэ хааччыйар, саҥа улааппыт кыыс оҕону үөрэтэр, такайар кыахтаахтар. Ол иһин кыыс оҕолоох ыаллар кыыстарын харыстыыллара, эргэ барыан иннинэ онно-манна сырытыннарбаттара эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Ол курдук, сиппит кыыс оҕо этин-сиинин баҕата аһара улаатан хааларыттан араас, элбэх уу-хаар саҥалаах албынньыттарга, киһиргэтээччилэргэ киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хаалара харыстааһыны туһана сылдьыыны эрэйэр.
Араас албыннааччылар, туһана сатааччылар хаһан баҕарар бааллар. Ханна эрэ сылдьар эдэр кыыс онно-манна түбэһэрэ элбэхтик кэпсэнэр. Кыыс оҕо олоххо аналын кыра эрдэҕиттэн чуолкайдык билэр буоллаҕына, бэйэтэ харыстанара улаатара уонна сааһын ситтэр эрэ эргэ тахсыыны ситиһэрэ туһалыыр.
Кыыс оҕо ыалы тэрийээччи буолар. Эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар тириэрдэринэн ыраас кыыс оҕо ордук сыаналанар. Ааттаах-суоллаах аймахтар, аҕа уустара сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһиэхтэрин баҕарар санаалара ырыынак үйэтигэр ордук улаатар. Бу үчүгэй баҕа санаа дьон баайдара үксээн истэҕинэ улаатан иһэринэн, ыраас кыыс оҕо сыаната, энньэтэ өссө үксээн иһэрин тэҥэ, эргэ барар, ыалы тэрийэр кыаҕа баайа элбэҕиттэн биллэрдик улаатан биэрэр.
Сайдыылаах буор куттаах эр киһини олоххо элбэх уопуттаах төрөппүттэр эрэ таба быһааран кыыстарыгар тириэрдэн, өй уган биэрэр кыахтаахтар. Ол иһин кыыс оҕо ыалы тэрийэригэр төрөппүттэрин этэн, ыйан биэриилэрин тутуһа сылдьара эрэ табыллар. Төрүччү үөрэҕин туһаннахха эр киһини, күтүөтү таба талан ылыы кыаллар кыахтанар.
Чугас аймахтар оҕолоро ыарыһах буолан хаалара элбэҕин былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билэннэр аймахтаһыы сокуона диэни үөскэтэн ыал буолууну тэрийиигэ туһаналлар. Сахалар чугас, биир хаан аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ, билсиһэ сылдьаллара, бу сокуону билиигэ уонна олоххо тутуһууга көмө буолар кыаҕын улаатыннарар.
Ыал буолуу үгэстэрин кытаанахтык тутуһа сылдьыы аймахтар эбиллэн, сайдан иһэллэрин үөскэтэрин сахалар билэн былыр-былыргыттан туһана сылдьаллар. (1,26).
Төрөппүттэр төрүччү үөрэҕин тутуһалларыттан ыраах, чугас хаан аймахтарын арааран билэллэриттэн, оҕолоро атын аҥарын талан ыларыгар улахан көмөнү оҥороллоро эрэйиллэр.
Сэбиэскэй былаас туох да баайа суох дьадаҥылар былаастара этэ. Оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар, хайдах майгылаах, буор куттаах буолан төрүүллэригэр кыһамматтара. Дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олохтооннор элбэх саҥалаах, тыллаах, үлэни сирэр дьадаҥылар энньэ уонна халыым диэни суох оҥорбуттарынан улаханнык туһаммыттара, ханна көрсүһэ түстэллэр эрэ бары ыал буолар, оҕолору төрөтөр кыахтаммыттара. Ол иһин төрүүр оҕолор бары дьадаҥы буор куттарынан сутуллан хааланнар үлэни сирэллэриттэн, кыайан үлэлээбэттэриттэн, бу албын былаас 74 сыллар кэннилэриттэн бэйэтэ эстибитэ.
Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Кыыс оҕо энньэтин төрөппүттэрэ улаатан истэҕинэ бэлэмнээн биэрэллэриттэн саҥа ыалы тэрийиигэ улахан кыттыгастаах буолаллар. Энньэ диэн кыыс оҕо улаатыар диэри саҥа ыалы тэрийэригэр анаан олоҕор туһалаах баайы-малы мунньунара ааттанар. Ол иһин энньэтин кээмэйэ эрдэттэн биллэр буолар.
Уол улаатан, кыайа-хото үлэлээн баайы мунньунан ойох ыларга бэлэмнэнэр. Эргэ барар кыыс энньэтин кытта уол киллэрэр халыыма тэҥ буолаллара эрэйиллэр. Ыал баайын бу тэҥнэһиитэ оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр тэҥнэһиини үөскэтэн өйө-санаата туруктаахтык сайдарын төрүттүүр. Ону тэҥэ, эр киһи элбэхтик үлэлиириттэн буор кута сайдара оҕолоругар бэриллэр кыахтанар.
Халыым диэн уол оҕо ыалы тэрийиигэ кыттыһан бэйэтин өлүү баайын-малын холбооһуна ааттанар. Ол аата саҥа ыалы тэрийиигэ киллэрэр кылаата, өлүү баайа буолар. Билигин ырыынак кэмигэр кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ тахсарыгар энньэни уонна халыымы туһаныы ыал олоҕо туруктаах буоларын ситиһиигэ көмөлөһүө этэ.
“Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн этии ханнык баҕарар албынньыт, сымыйыаччы, элбэх саҥалаах эр киһи хайа баҕарар дьахтар төбөтүн бэйэтин баҕатын хоту эргитэр кыахтааҕын биллэрэр. Ону тэҥэ, улаатан, этэ-сиинэ сиппит кыыс баҕата эмиэ улахана эр дьону кытта бииргэ сылдьарын уустугурдарыттан сааһын ситтэр эрэ эргэ тахса охсоро олоҕор улахан туһаны оҥорорун сайдыыны ситиһэн иһэр саха омук дьоно туһаналлара эрэйиллэр.
Биһиги кыыс оҕолору детсадтан саҕалаан оскуолаҕа уолаттартан туспа үөрэтэри туруорсабыт. Ол курдук, айылҕа аналын быһыытынан кыыс оҕо этэ-сиинэ ситтэр эрэ эргэ баран оҕолору төрөтөр аналлааҕын таба туһаннахха олоҕо табыллара ситиһиллэр.
Кыыс оҕо эргэ барарыгар сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыытыгар төрөппүттэрин көмөлөрө олус туһалаах буолара быһаарыллар. Ол курдук, сайдыылаах буор куттаах эр киһини быһаарарга төрүччү үөрэҕин туһанан төрөппүттэрэ, аймахтара үлэни төһө кыайалларын эрдэттэн биллэххэ эрэ табыллар.
Билигин дьахталлар көҥүллэринэн барыылара тохтуу, уларыйа илигинэн эдэрдэр үлэни кыайар буолуулара өссө да үөскүү илик. Ол аата сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар эдэрдэр төрүүллэрэ өссө да ыраах. Бу үтүө баҕа санаа саҥа ыал буолааччылар Кут-сүр үөрэҕин олоххо туһанан сайдыылаах буор куттаах аймахтары таба талан ылар кыахтаннахтарына эрэ олоххо киирэр кыахтанар.
Олох салҕанан, саҥа көлүөнэлэр үөскээн инникилэри солбуйан истэхтэринэ аймахтаһыы эмиэ уларыйан биэрэн иһэр. Ол барыта хаан атын хаанынан булкуллан, ыраатан, тэйэн иһэринэн быһаарыллар.
Хаан аймахтар икки аҥы арахсаллар:
1. Ыраах аймахтар. 9 көлүөнэ таһынан тахсыбыт аймахтар ыраах аймахтар диэн ааттаналлар уонна бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолан холбоһуулара, оҕо төрөтүүлэрэ бобуллубат.
2. Чугас аймахтар. Хаан аймахтар 9 көлүөнэ иһинэн чугас аймахтар диэн ааттаналлар. Бу аймахтар ыал буолан холбоһоллоро аймахтаһыыны үөскэтэн кэбиһиэн сөбүттэн бобуллар.
Аймахтаһыы диэн өйдөбүл биир өрүтэ аймахтары элбэтэн үчүгэйи үөскэтэр буоллаҕына, иккис өрүтэ куһаҕаҥҥа, эмтэммэт ыарыыларга тириэрдиэн сөбүттэн биир хаан аймах дьон ыал буолан оҕо төрөтөллөрө бобуллара эрэйиллэр. Бу бобуу кинилэр ыал буолан оҕо төрөттөхтөрүнэ оҕолоро араас эмтэммэт ыарыылаах буолан хаалара үөскүүрүн тохтото сатааһын буолар.
Дьон ыалы тэрийэн иһэллэрэ тохтообот. Биир сиргэ олорор ыаллар оҕолоро ыал буолан иһэллэриттэн бары аймахтыылара чугаһаан хаалар. Аймахтаһыы аҕаларынан уонна ийэлэринэн, икки өттүттэн чугаһаан иһэрин билэ сылдьыы эрэйиллэр.
Ыал буолааччылар аймахтыылара чугаһаан хааллаҕына үгүстүк кыыс оҕолор төрүүллэр. Аныгы наука быһаарарынан уол оҕолор төрүүллэрэ эр киһиттэн быһаччы тутулуктаах. Ол аата аймахтары, омугу кыахтаах эр дьон ахсааннарын элбэтэллэрин тэҥэ, сайдыылаах буор куттарын тарҕаталлар. Ол иһин сахалар былыр-былыргыттан ыраах сирдэртэн ойох ылан “Хааннарын тупсарыыларын” куруук оҥоро сылдьаллара саха омук уһун үйэни ситиһэрин үөскэтэр.
Аймахтаһыыны үөскэтэн кэбиспэт туһугар сахалар бэйэлэрин хаан аймахтарын 9 көлүөнэ устата билэн аймахтыы сыһыаннарын тутуһа, билсиһэ сылдьаллар. Чугас аймахтары билии, билсиһэ сылдьыы аймахтаһыы үөскээн тахсарын суох оҥорорго туһалыыр.
Онон аймахтар эттэрэ-сииннэрэ уларыйара кэмэ кэллэҕинэ тиийэн кэлэринэн хаан тупсарыытын туһанан омук кыралаан уларыйыыта салҕанан баран истэҕинэ үйэтэ уһуура ситиһиллэр. (2,96).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.
2. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.