Аймахтар мөлтөөн барыылара
Айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ, бу икки өрүттэр уларыйан, солбуйсан биэриилэрэ тиийэн кэлэрин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Аҕа уустара, аймахтар төһө эрэ кэмҥэ сайдан, ахсааннара эбиллэн иһиилэрин кэнниттэн сыыйа мөлтөөн, атын аймахтарга, аҕа уустарыгар уларыйан барыылара син-биир тиийэн кэлэн иһэр.
Аҕа уустарын уһун үйэлэниилэрэ эттэрэ-сииннэрэ мөлтүүрүттэн кыаллыбат кэмэ кэлэр. Араас эмтэммэт ыарыылар буланнар аан бастаан эр дьонноро мөлтүүллэр.
Улахан аймахтарга бу, атын аҕа уустарыгар уларыйыы кэмэ кэлиитэ мин быһаарыыбынан 300 сыллар кэннилэриттэн кэлэр. Ону биир кэмҥэ улахан дойдулары баһылыы сылдьыбыт династиялар, ол аата аҕа уустара уларыйыыларыттан быһаарыы ордук табыллар.
Москва княжествотын сайыннаран Россия импиэрийэтин үөскэтэн баһылаан олорбут Романовтар династиялара 1613 сыллаахтан саҕаланан баран 1917 сыллаахха Улуу Өктөөп өрө туруутунан суулларыллыбыта. Бу династия 304 сылынан эстибитэ мин быһаарыыбар холобур буолан туһалыыр.
17-с үйэҕэ нууччалар кэлбиттэрин кэнниттэн сайдыыны ситиһэн саҥа нэһилиэктэри тэрийбит аҕа уустара билигин мөлтөөн-ахсаан, ахсааннара аҕыйаан атын араспаанньаларга уларыйан сылдьаллара элбэх. Бу уларыйыы кэлиитэ эмиэ 300 сылтан ордук кэми ылар.
Элбэх аймахтартан, аҕа уустарыттан хомуллан үөскүүр омук үйэтэ аймахтар үйэлэриттэн быдан уһун буолар. Саҥа омук үөскээн биллэн тахсыыта биир аҕа ууһун үөскээһиниттэн уһаан биэрэр. Биир аҕа ууһуттан сайдыы хамсааһына атын аҕа уустарыгар тарҕаныыта, тэнийиитэ уһун кэми ылар.
Династиялар солбуллууларын кэмин туһанан мин омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийэр диэн быһаарыыны оҥордум:
1. Омук саҥалыы үөскээһинэ, 300 сыл курдук кэми ылар. Бу кэм буккуллуу кэмэ диэн ааттанар уонна омуктартан хайалара сайдыыны баһылыырын быһаарсыыга, үтүрүссүүгэ тириэрдэр.
2. Омук сайдыыны ситиһэр кэмэ, 300 сылга тиийиэн эбэтэр кыратык ордуон сөп. Сайдыыны баһылаан ахсааннара эбиллибит омук ону атыттарга тарҕатыыта импиэрийэни үөскэтиэн сөп.
3. Омук мөлтөөһүнүн кэмэ, 300 сыл курдук буолуон сөп. Омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнэ, ахсааннара аҕыйаан барыыта, үлэллии кэмэ кэлиитэ саҕаламмытын биллэрэр.
Нуучча казактара кэлиилэриттэн саҥалыы үөскээбит саха омуга 300 сыллар ааспыттарын кэнниттэн сайдан, ахсааннара эбиллэн, бэйэлэрин билинэллэрэ билигин улаатан сылдьар кэмэ кэллэ.
Б.Хмельницкэй кэмигэр саҥа сайдан эрэр нууччаларга кыаттаран 1653 сыллаахха холбоспут, оччолорго “русы” диэн ааттанар Украина норуота билигин күүһүрүү, кыаҕырыы кэмигэр киирэн олорор.
Омук сайдыыны ситиһэр кэмэ 300 сылга тиийэр. Бу кэмҥэ былыргы үйэлэргэ киэҥ сирдэри баһылыыр, сэриилээн атыттары бас бэриннэрэр этилэр. Сайдан, күүһүрэн иһэр омук мөлтөөбүт, эстэр турукка тиийбит омугу кытта сирдэрин былдьаһан сэриилэһиэхтэрин сөп. Манна сайдан, күүһүрэн иһэр омук кыайыыны ситиһэр кыаҕа этэ-сиинэ бөҕөтүттэн биллэрдик улаатыан сөп.
Элбэх улахан аймахтартан, аҕа уустарыттан хомуллан омук үөскүүр. Кинилэр мөлтөөн барыылара, уларыйыылара омук бэйэтэ мөлтүүрүн, уларыйарын үөскэтэр.
Аҕа ууһун мөлтөөһүнэ кэлиитин биир былыргы аҕа ууһун холобурунан дакаастыыр ордук табыллар. Урукку ыраахтааҕы былааһа саҥа кэлиитигэр нэһилиэккэ үс аҕа ууһа баһылыыр эбиттэр. Бу аҕа уустарыттан Улахан аҕа ууһа диэн ааттаммыт Хааһах аҕатын ууһа элбэх сири бас билэринэн уонна таҥара дьиэтин бэйэлэрин алаастарыгар туттаран баһылыыр оруолу ылар эбит.
Кашинка диэн ааттаммыт кинээс Хааһах аҕатын ууһун киһитэ Ньукулай диэн ааттаах эбит. Бэйэтэ бас билэр Арыылаах диэн улахан алааһыгар кэлин таҥара дьиэтин туттаран дэриэбинэни үөскэппит.
Куйбаада, икки Балык Хатарбыттар, Саадахтаах, Таастаах, Уһун Өлөҥ, Нэлэгэр, Чопчулаахтар, Хааһах Алааһа диэн киэҥ алаастары тэҥэ, Арыылааҕы эмиэ Улахан аҕа ууһун дьоно бас билэллэр эбит. Дэриэбинэ икки өттүгэр Дулҕа уонна Эргэ Сурт диэн улахан сайылыктары туһана сылдьыбыттар.
Улахан аҕа ууһуттан аан маҥнайгы кинээс талыллан бэйэтин алааһын түмсэр сир оҥорон дэриэбинэни олохтообут, таҥара дьиэтин туттарбыт уонна нууччалыы араспаанньа ылынан Попов Николай диэн ааты ылыммыт. Олохтоохтор аҕатын ууһун аатын уларыппытын сөбүлээбэккэлэр Кыймаҥ Ньукулай диэн хос ааты иҥэрбиттэр.
Нэһилиэк үөскээбитин кэнниттэн Хааһах аҕатын ууһун баайдара урукку аҕа уустарын аатын умнаннар бары кэриэтэ Попов диэн араспаанньаҕа көспүттэр уонна элбэх хамначчыттарын эмиэ Поповтарынан сурукка киллэрбиттэр.
Улахан аҕа ууһугар хайдыһыы үөскээн тус-туспа араспаанньалар олоххо киирбиттэриттэн мөлтөөһүннэрэ саҕаламмыт. Баай уонна дьадаҥы Поповтар икки аҥы арахсаннар тус-туспа хос ааттаныыны үөскэппиттэр:
- Баайдар бэйэлэрин Үрдүк Поповтарынан ааттаммыттар.
- Дьадаҥылары Борооччуктар диэн ааттыыр эбиттэр.
- Былыргы аҕаларын ууһун Хааһах диэн аатын көмүскүү сатаабыттарга Каженкиннар диэн араспаанньаны иҥэрбиттэр.
Аҕа ууһа мөлтөөтөҕүнэ элбэх кыыс оҕолор төрүүллэр. Бу кыргыттар атын аҕа уустарыгар эргэ тахсалларыттан күтүөт дьоно элбээн тахсаннар олорор сирдэрин бас билиилэригэр ылыылара салҕанан баран иһиитэ, бу сири атын аймахтарга былдьатыыга тириэрдэрэ элбэх айдааны таһаарар эбит. Улахан аҕа ууһун дьоно Балык Хатарбыттар диэн икки улахан алаастарын уонна Орто Сурт диэн сайылыктарын күтүөт аймахтарыгар былдьатан бэйэлэрэ соҕуруу алаастарга көспүттэр.
Николай Петрович диэн киһи Ефим диэн соҕотох уола биир уолу уонна сэттэ кыыһы төрөппүт. Бу Ефим Василий диэн соҕотох уола үс кыыһы төрөппүтэ улааппыттар. Аҕа ууһугар уолаттар төрөөбөт буоллахтарына, бу аймахтар мөлтөөннөр атын аймахтарга уларыйар кэмнэрэ кэлбитэ быһаарыллар.
Олохтон үөскээн тахсар итинник холобурдары дьон бары билэ сылдьаллар эрээри, сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан кыһаммакка, хаалларан сылдьаллар.
Уол оҕо аймахтары, аҕа ууһун сайыннарар аналлаах. Уол оҕону күүстээх, кыахтаах эттээх-сииннээх эр киһи эрэ төрөтөр. Аймахтары, аҕа ууһун эр дьон сайыннараллар. Эр дьон мөлтөөн барыылара аҕа ууһа, аймахтар мөлтүүллэригэр тириэрдэр. Элбэх аймахтар мөлтөөтөхтөрүнэ омук мөлтөөһүнэ саҕаланар.
Мөлтөх диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлү үөскэтэр:
1. Эт-сиин мөлтөөһүнэ.
2. Өй-санаа мөлтөөһүнэ.
Мөлтөөһүн бу икки көрүҥнэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Киһи этэ-сиинэ мөлтөөһүнэ күүһэ, кыаҕа аҕыйыырыттан биллэр. Күүстээх, кыахтаах уолаттар төрөөбөт буолуулара аймахтары, аҕа ууһун мөлтөтөн иһэр. Бу мөлтөөһүн кэлиитин эр дьон араас күрэхтэһиилэргэ кыаттарыылара бигэргэтэр.
Сахалар эт-сиин мөлтөөн барыытын “Хаан тупсарыыта” диэн үгэһи туһанан суох оҥороллор. Туспа хааннаах дьон холбостохторуна оҕолоро бөҕө эттээх-сииннээх буолан төрүүллэрин былыргы кэмнэртэн ыла билэн туһана сылдьаллар.
2. Аймахтарга, аҕа ууһугар өй-санаа мөлтөөһүнэ биир тылы булуммат буолуу үөскээн тарҕаныытыгар саһан сылдьар. Дьон атын, күүстээхтэр, кыахтаахтар диэки тардыһыылара, бу санааны өссө улаатыннаран кэбиһэр.
Дьахталлар көҥүллэринэн барыылара онтон-мантан булан оҕолоноллорун элбэтэн эр дьон мөлтүүллэрин саҕалыыр, онтон эр дьон мөлтөөһүннэрэ аҕа ууһа, аймахтар үрэллиилэрин үөскэтэр. Аймахтар, аҕа уустара мөлтөөн, ыһыллан барыылара омук барыта мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрии омук күүһүрэн иһэрин үөскэтэрин туһаннахха табыллар.
Айылҕаҕа уларыйыылар киирэн иһэллэрин курдук аймахтарга, аҕа уустарыгар сайдыыны ситиһии кэнниттэн мөлтөөһүн кэмэ эмиэ тиийэн кэлэрин билэн ыал буолуу үгэстэрин туһанан эрдэттэн харыстана сылдьыы эрэйиллэр. (1,93).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.