Холбуу тыллар

Саха тылыгар икки эбэтэр хас да тылы ситимнээн барымтаны, өйдөбүлү ааттааһын эмиэ туттуллар. Холобур: баҕа батаһа, кэҕэ кулгааҕа, сылгы чыычааҕа, ынах тыла, харах харата, хос тыл, быһах эрбии, түмүк тыл, ис хоһоон, абааһы көр, илиитэ баттаа.Маннык ситимнэр лексическэй биирим быһыытанан паараласпыт тылларга марынныыллар: эмиэ иккилии (сороор хас да) тыл холбоһон биири бэлиэтиир. Ол гынан баран тутулларынан атыттар: пааралаһар тыллар холуһаллар, оттон холбуу аат буолар тыллар этиигэ курдук ситимнэһэллэр. Ол гынан баран этиигэ тыллар бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнэһэллэригэр холбуу лексическэй суолталамматтар, тус суолталарынан туттуллаллар, онон туспа лексема буолаллара уурайбат. Оттон холбуу ааттарга ситимнэһэр тыллар холбуу лексическэй суолталаналлар, биирдиилэрин тус суолтата ол саҥа холбуу суолтаҕа төрүт элемент эрэ курдук хаалар. Холобур, баҕа батаһа диэн ситим үүнээйи биир туспа көрүҥүн бэлиэтиир. Ол өйдөбүл ис хоһоонугар баҕа да, батас да диэн тыллар тус өйдөбүллэрэ киирсибэттэр, ити үүнээйи тоҕо итинник ааттаммытын быһаарарга эрэ көмөлөһүөхтэрин сөп. Ол гынан баран куруук итинник буолбат. Үгүс ситимнэргэ холбоһор тыллар тус суолталарын сүтэрбэт буолуулара эмиэ баар. Ордук ол туох эмэ биир уус (урулуу барымталар) араастарын араартаан ааттааһыҥҥа көстөр. Оннук түбэлтэҕэ уус өйдөбүлүн ( нууч. родовое понятие) бэлиэтиир суолталанар. Холобур, уулаах отон , хоҥор хаас, үрүҥ эһэ, уу суола уо.д.а. Маннык ситимнэргэ биирдиилээн тылларын өйдөбүллэрэ толору сүппэттэр, ол гынан баран ситим холбуу суолтатын иһинэн өйдөнөллөр, онтон араарыллыбаттар.

Икки эбэтэр хас да тыл биир өйдөбүлү бэлиэтиир холбуу суолталаммыт ситимэ холбуу тыл дэнэр. Холбуу тыллар барымтаны эбэтэр өйдөбүлү ааттыыр аналлаахтар. Холбуу тыллар эмиэ паараласпыт тыллар курдук лексическэй биирим быһыытынан тус-туһунан компоненнарга арахсыбаттар. Сүрүн аналларынан көннөрү тыллартан туох да уратылара суох, син биир туохха эмэ быһаччы аат буолаллар. Үөскүүр майгыларынан нуучча тылын уустук тылларын (сложное слово) кытта тэҥниэххэ сөп. Нуучча тылыгар уустук тыллар икки тус-туһунан суолталаах төрүттэр силлиһиилэринэн (водолаз, севооборот, землепользование) үөскүүллэрин курдук холбуу тылларга эмиэ иккилии эбэтэр хастыы да тус-туһунан тыллар ситимнэһэн холбоһоллор.

Этиигэ холбуу тыл компоненнарын арахсыбакка холбуу биир чилиэн буолар. Холобур: Итиннэ сылгы чыычааҕа уйа туттубут. (сылгы чыычааҕа – туһаан). Холбуу тыллар ордук үгүстүк сыстыы уонна тардыы, ол кэнниттэн салайыы ситимнэринэн үөскүүллэр.

Холобур:

• сыстыы ситиминэн: өүс бас, үөс тымыр, орто тарбах, сис балык эт, кулгаах таас, билир тиис, кыһыл оҕо, аҕа кылын, кырбас барах, кылгас моой, хара улар, кыһыл саһыл, кыыл таба, сарыы кынат, тойон ыҥырыа, ооҕуй оҕус, таас бас, тимэх балык, кыһыл харах, сыалаах мас, аҕа дойду, тимир суол, ох тыл, от атах, көҥүл тустуу, куһаҕан тыын, кыһыылаах ымынах, ирбэт тоҥ, силлиир иһит, быһан оҥоруу, кэтээн көрүү, кимэн киирии уо.д.а.
• тардыы ситиминэн: харах иччитэ, харах дьуккэтэ, тобук хаппаҕа, түөс тыла, киһи уҥуоҕа,атах таҥаһа,таҥара дьиэтэ,өс хоһооно, ой дуораана, ыт кэтэҕэ, дьүкээбил уота, сир аргыһа, масс көтөрө, куобах кыырда, өрт турааҕа, сыыр чыычааҕа, талах чыычааҕа, хону барааҕа, кырса кутуйаҕа, тэллэх ыта, уу кыыһа, хаба хаата, абааһы тайаҕа, биэ эмиийэ, күрүөн күрдьүгэһэ, сир аһа, оҕуруот аһа, ыам ыйа, от ыйа уо.д.а.
• салайыы ситиминэн: баттах кырыйааччы, таҥас быһааччы, илии баттааһын,атах тэпсии, кулун куллуруһуу, харах симсии, айах туту, күөн көрсүү, киэн туттуу, илин былдьаһыы, күүс тардыһыы уо.д.а.

Саҥа частарынан ыллахха холбуу тыллар аат тылга уонна туохтуурга үгүстэр. Онуоха холбуу ааттар, сүүньунэн, ураты ситимнэринэн биирдиилээн үөскүүллэр. Оттон туохтуурга оннук биирдиилээн үөскээбит холбуу тыл аҕыйах ( хол., абааһы көр, илиитэ баттаа, кимэн киир, көхсүгун этит, киэн тутун, илин былдьас; аҕыньыта төллөр, этэ салаһар уо.д.а.). Ол оннугар холбуу туохтуурдар биир киэбинэн (хайа эмэ биир суол ситиминэн ) үөскээһиннэрэ элбэх. Билигин биллэринэн онно манныктары ыйыталыахха сөп: Сыһыат эбэтэр сыһыат туохтууртус суолталаах туохтууру кытта ситимэ холбуу тылбуолуута: хайа тарт, дьөлө ас, тосту тут, түҥнэри көт, хампы баттаа, тоҕо бырах, быһа оҕус, үлтү сыс, саба түс, тырыта тыыт, төлө тэп, көҥү үктээ, төлө ыстан, тэһэ ыстаа, туура тарт, бүөлүү ас, илдьи тут, тиэрэ көт, тосту баттаа, быһа бырах, төлө оҕус, илдьи сыс, бүөлүү түс, түөрэ тэп, батары үктээ, быһа ыстан уо.д.а.

Маннык ситимнэргэ холбуу лексическэй суолта үөскүүр. Холобур, Бу оҕо кинигэни хайа тарта диэтэххэ, буолбут хайааһыны хайа уонна тарта диэн тыллар иккиэн холбоон эрэ этэллэр. Онуоха хайааһын сүрүн ис хоһоонун сыһыат биэрэр (оҕо кинигэни хайыппыт), оттон туохтуур, төттөрүтүн,хайааһын ньыматын эрэ этэр (оҕо тардан хайыппыт ). Бу ситимнэр биирдиилээн лексическэй үөскээһиннэртэн (хол., абааһы көр) уратыларынан компоненнара тус суолталарын сүтэрбэккэ, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, биир суол хайааһыны бэлиэтииллэр.

Бу көрүллүбүт холбуу суолталанар ситимнэргэ барыта 15 туохтуур (ас, баттаа, бырах, көт, оҕус, сот, сыс, тарт, тут, түс, тыыт, тэп, үктээ, ыстан, ыстаа) 40-тан тахса сыһыаты кытта ситимнэһэн туттуллаллара биллэр.

Ааттар буол уонна гын көмө туохтуурдары кытта ситимнэһиилэринэн холбуу туохтуурдар үөскүүллэр: үлэһит буол, көмө буол, кытаанах буол, тэҥ буол, хас да буол, ахсыс буол, маннык буол; үлэһит гын, көмө гын, кытаанах гын, тэҥ гын, хас да гын,ахсыс гын, маннык гын.

Тыаһы үтүктэр уонна дьүһүннүүр тыллар гын уонна диэ көмө туохтуурдары кытта ситимнэһиилэрин аттаһык (аналитическай) тыаһы үтүктэр уонна дьүһүннүүр туохтуурдар үөскүүллэр: лис гын, лиһир-лаһыр гын, ньаах диэ, ньаах-ньуук диэ; хорос гын, кэдэс гын, ньолох-илэх гын.

Бу да ситимнэргэ гын, диэ көмө туохтуурдар аналлара син биир инники бөлөх туохтуурдара курдук. Холбуу даҕааһыннар уонна сыһыаттар эмиэ бааллар: аһаҕас эттээх, иллэрээ күн, иллэрээ сыл уо.д.а.

Холбуу тыллар тутулларынан, састааптарынан, суолталарынан эгэлгэлэрэ анаан үчүгэйдик үөрэтиллэ иликтэр.

Туhаныллыбыт литэрэтиирэ:

Антонов Н.К. «Саха тылын лексиката» , якутск 1984с.

Афанасьев П.С. «Саха тыла. Лексикология»

Васильев Г.М. «Нууччалыы сахалыы поэтическай тылдьыт» 1976с. Дьокуускай

Харитонов Л.Н. «Нууччалыы-сахалыы тылдьыт», якутск 1968-1970с..