Сахалыы ааттар

Сахалар православие ылыахтарыттан ыла сурукку киирэр (официальнай) ааттара Арассыыйа империятыгар туттуллар христианскай ааттар буолбуттара. Ол эрэн киһи олоххо туттуллар аата сахалыы да буолуон сөбө. Сыыйа киирии ааттар баһыйан билиҥҥи кэмҥэ сахалар үгүстэрэ «нууччалыы» ааттаахтар.

Билиҥҥи сахалыы ааттар уус-уран айымньылар геройдарын, сирдэр, үүнээйилэр ааттарыттан уо. д. а. таһаарыллаллар. Холобур, номохтор геройдарын ааттара — Эллэй, Манчаары, Туйаарыма (Туйаара), Ньургун, Күннэй — киэҥник тарҕаммыттар.

Билиҥҥи сахалыы ааттар үксүн санааҕа үчүгэй эттиктэр ааттарыттан таһаарыллаллар. Онтон былыр төттөрүтүн абааһылар бэлиэтии көрбөтүннэр диэн куһаҕан соҕус тыллары аат гыналлара. Итинник «куһаҕан» ааттаахтар сааһыран баран үксүгэр официальнай аатынан тутталлара. Эбэтэр «куһаҕан» аат киһи хос аата буолан хаалара.

Эр киһи олоҕун тухары аатын хаста да уларытыан сөбө. Кыра эрдэҕинэ туох эрэ бэйэтин уратытын таба көрөн ааттыахтарын сөбө, эбэтэр «абааһыттан куоттараары» «куһаҕан ааты» талаллара. Уол ситэн, эр киһи буоларыгар эмиэ аат биэрэллэрэ, эбэтэр урукку аатыгар эбии аат холбоноро. Оттон социальнай өттүнэн тугу эмэ ситистэҕинэ, холобура баһылык дуу туох дуу буоллаҕына, үксүн орто сааһыгар бэйэтэ аат талыныан сөбө. Ону таhынан сахалар ааты оҕо төрөөбүт күнүнэн-дьылынан көрөн эмиэ биэрэллэр. Холобур, бу ситим-сир Архыыптаммыт 2011, Алтынньы 31 күнүгэр. ааптара этэринэн, өскөтүн оҕо тохсунньу ый 1 күнүгэр күн сирин көрбүт буоллаҕына, кинини Тускун, Кэскилээнэ диэн ааттыахха сөп.

Ааттар

Кыыс аата кытархай, уол аата халлаан күөхтүҥү өҥнөрүнэн бэлиэтэннилэр.
Киэҥник тарҕаммыт ааттар араҕас бэлиэлээхтэр.

№	Аат	Аат суолтата
1	Айаал	Айааччы, үчүгэйи оҥорооччу
2	Айаана	Айааччы, үчүгэйи оҥорооччу
3	Айан	Айан диэнтэн, үтүө суолу тутуһааччы
4	Айантай	Айан диэнтэн
5	Айастаан	Ай диэнтэн, үтүөнү оҥорооччу
6	Айсиэн	Айыы сиэнэ
7	Айтал	Кэрэни, талбаны айааччы
8	Айталыына	Ый курдук ыраас, кэрэ
9	Айхал	Айыы кэл диэнтэн, таҥараттан төрүттээх
10	Айхаана	Айыы кэл диэнтэн, таҥараттан төрүттээх
11	Айыына	Ай диэнтэн, үтүөнү-кэрэни оҥорооччу
12	Алаас	Алаас диэнтэн, саха олоҕун төрүттээччи
13	Албан	Үтүө ааттаах-сурахтаах
14	Алгыс	Үтүө тыллаах-өстөөх
15	Алгыстаана	Үтүө тыллаах-өстөөх
16	Аман	Чэгиэн, чэбдик
17	Амаана	Чэгиэн, чэбдик
18	Арчын	Ыраастааччы, быыһааччы-абырааччы
19	Арчыына	Ыраастааччы, быыһааччы-абырааччы
20	Арылхан	Ыраас, чаҕылхай
21	Аталамы	Ат уола диэнтэн, Дьөһөгөйтөн төрүттээх
22	Байаана	Элбэх уйгуну-быйаҥы илдьэ сылдьааччы
23	Байан	Элбэх уйгуну-быйаҥы илдьэ сылдьааччы
24	Байанай	Байанайтан төрүттээх
25	Байдам	Баайы-дуолу бас билээччи
26	Барахсаана	Тапталлаах, харыстабыллаах
27	Барахсан	Тапталлаах, харыстабыллаах
28	Барылан	Баайы-дуолу бас билээччи
29	Боотур	Көмүскээччи, араҥаччылааччы
30	Быйаҥ	Уйгуну оҥорооччу
31	Быйаман	Уйгуну оҥорооччу
32	Бэргэн	Табыгас ытааччы
33	Дабаан	Үрдүккэ дьулуһааччы
34	Дайаана	Кынаттаах курдук чэпчэки, сэргэх
35	Дайан	Кынаттаах курдук чэпчэки, сэргэх
36	Далаана	Далан диэнтэн: киэҥ-холку майгылаах
37	Далан	Киэҥ-холку майгылаах
38	Далбар	Элбэх астаах-үөллээх
39	Далбара	Элбэх астаах-үөллээх
40	Далбарай	Күөрэгэй курдук кэрэ
41	Дархан	Ытыктабыллаах, дьоһуннаах
42	Добун	Ыарахантан толлубат
43	Дойду	Сирдээх-уоттаах төрүт киһи
44	Дойдууна	Сирдээх-уоттаах төрүт киһи
45	Долун	Кыайыылаах-хотуулаах
46	Долгууна	Сымнаҕас-эйэҕэс майгылаах
47	Дэлэгэй	Холку майгыннаах
48	Дэлэм	Баайдаах-дуоллаах
49	Дыгын	Үтүө төрүттээх
50	Дьулус	Ылыммыт дьыалатын толорооччу
51	Дьулустаан	Ылыммыт дьыалатын толорооччу
52	Дьулусхан	Инникини оһорооччу
53	Дьулуур	Моһоллортон иҥнибэт
54	Дьурустаан	Үрдүк, көнө уҥуохтаах
55	Кудай	Таҥараттан төрүттээх
56	Кудук	Уйгуну-быйаҥы биэрээччи
57	Кунай	Ыйаҥ төрдө
58	Кустук	Кустук курдук чаҕылхай
59	Кустуктаана	Кустук курдук чаҕылхай
60	Күбэйэ	Дьиэ-кэргэн төрдө буолааччы
61	Күндүл	Сырдык, чаҕылхай
62	Күндүмэн	Сырдык, чаҕылхай
63	Күндүүнэ	Үчүгэй, кэрэ
64	Күннэй	Күн курдук ыраас, кэрэ
65	Күөрэгэй	Күөрэгэй курдук истиҥ, тапталлаах
66	Кыталыына	Кыталык курдук кэрэ
67	Кэнчээри	Кэскиллээх
68	Кэрэмэн	Үчүгэй, тапталлаах
69	Кэрэчээнэ	Үчүгэй, тапталлаах
70	Кэскил	Сайдар, үүнэр кыахтаах
71	Кэскилээнэ	Сайдар, үүнэр кыахтаах
72	Мичил	Үөрүү-көтүү аргыстаах
73	Мичийэ	Үөрүү-көтүү аргыстаах
74	Мичилээнэ	Үөрүү-көтүү аргыстаах
75	Мургун	Бастыҥ, инники сылдьааччы
76	Мүлдьү	Моһолу туорааччы
77	Нарыйа	Эйэҕэс, сымнаҕас, истиҥ
78	Намыына	Эйэҕэс, амарах
79	Ньургуйаана	Нарын, ыраас
80	Ньургун	Бастыҥ, чулуу
81	Ньургустаан	Ыараханнартан толлубат
82	Ньургустаана	Нарын, ыраас
83	Ньургуһун	Ньургуһун курдук кэрэ
84	Ньургууна	Ньургуһун курдук кэрэ
85	Одун	Таҥараттан төрүттээх
86	Өктөм	Чэгиэн-доруобай
87	Өнөр	Үүнэр-сайдар
88	Өркөн	Айыылартан бэлиэлээх
89	Сааскыйа	Саас курдук чэбдик
90	Саарын	Бэйэтигэр эрэнэр
91	Сайаана	Сайдар, үүнэр кэскиллээх
92	Сайдам	Сайдыыны ылааччы
93	Сайдыына	Үтүө сабыдыаллаах
94	Саймыына	Үтүө сабыдыаллаах
95	Сайыына	Сайыны аҕалааччы
96	Самаана	Саас курдук чэбдик
97	Санаайа	Үчүгэй ыралаах
98	Сандар	Ыраас, чэбдик
99	Сандаара	Ыраас, чэбдик
100	Сандал	Ыраас, чэбдик
101	Сандаман	Ыраас, чэбдик
102	Саргылаана	Дьолу-соргуну аҕалааччы
103	Саргын	Дьолу-соргуну аҕалааччы
104	Сардаана	Сардаана курдук кэрэ
105	Сарыада	Сарыал курдук сырдык
106	Сахаайа	Таҥараттан төрүттээх
107	Сулус	Сулус курдук сытыы, чаҕылхай
108	Сулустаана	Сулус курдук сытыы, чаҕылхай
109	Сүргэн	Күүстээх санаалаах
110	Сырал	Сылаас, эйэҕэс
111	Сырама	Сылаас, эйэҕэс
112	Сэргэ	Төрүт буолааччы
113	Сэргэх	Өйдөөх-санаалаах
114	Тайбыыр	Үтүө санааны биэрээччи
115	Талба	Үтүө, бастыҥ
116	Талбаана	Үтүө, бастыҥ
117	Талбан	Үтүө, бастыҥ
118	Талыман	Үтүө, бастыҥ
119	Таман	Үчүгэй дьүһүннээх
120	Толбон	Сырдык, чаҕылхай
121	Толлуман	Ыарахантан толлубат
122	Туйаара	Күөрэгэй курдук кэрэ
123	Туйаарыма	Нарын кэрэ
124	Туйгун	Бастыҥ, чулуу
125	Туйгууна	Бастыҥ, чулуу
126	Туймаада	Киэҥ-куоҥ, дэлэгэй
127	Туллуктаана	Туллук курдук кэрэ
128	Тулуй	Ыарахантан толлубат
129	Тулуйхан	Ыарахантан толлубат
130	Туналыына	Сырдык, ыраас
131	Тупсун	Үчүгэй, кэрэ
132	Тупсууна	Үчүгэй, кэрэ
133	Тургун	Ыарахаттары кыайааччы
134	Тускун	Үтүөнү оҥорооччу
135	Тускууна	Үтүөнү оҥорооччу
136	Түмэн	Холбуур, түмэр
137	Уйгун	Баайдаах-дуоллаах
138	Уйгууна	Баайдаах-дуоллаах
139	Умсуура	Үчүгэй ыралаах
140	Уран	Сатабыллаах
141	Ураана	Сатабыллаах
142	Урсун	Киэҥ-куоҥ, дэлэгэй
143	Урсууна	Киэҥ-куоҥ, дэлэгэй
144	Уххан	Дьулуурдаах, көхтөөх
145	Хаачылаана	Үтүөнү-кэрэни оҥорооччу
146	Харыстаана	Көмүскэллээх
147	Харысхан	Көмүскэллээх
148	Хомус	Абылаҥнаах-тардылыктаах
149	Хоһуун	Кыайыылаах-хотуулаах
150	Хотой	Хотой курдук кыахтаах
151	Хотууна	Баайы-дуолу бас билээччи
152	Чэлгийээнэ	Үүнэр-төлөһүйэр
153	Чөмчүүнэ	Чөмчүүк курдук кэрэ
154	Чэмэлиинэ	Ыраас, чэгиэн
155	Эллэй	Или төрүттээччи
156	Эркин	Тирэх буолааччы
157	Эрчим	Күүстээх-уохтаах
158	Эрэл	Үтүөнү аҕалар кыахтаах
159	Эрсан	Эр санаалаах

Псевдонимнар

Бу ордук суруйааччылар, суруналыыстар, артыыстар туттар ааттара. Сороҕор араспаанньа быһыытынан (холобур Ойуунускай, Ороһуунускай), сороҕор араспаанньаҕа эбии быһыытынан, сороҕор туспа аат курдук үксүн киһи бэйэтэ талынан ылар, уонна сурукка киирэр ааты кытта үксүн бииргэ, эбэтэр биир кэмҥэ туттуллар аата. Холобур, суруйааччы олоҕор сурукка киирбит ааты туттар, онтон литератураҕа айымньытыгар эбэтэр хаһыакка ыстатыйа суруйарыгар псевдонимынан илии баттыыр.

Псевдонимнарга чугас көмпүүтэр эйгэтигэр киэҥник туттуллар нииктар, логиннар бааллар.

Хос ааттар

Сороҕор «сахалыы аат» диэнинэн биллэр, урукку ыраахтааҕы да кэмигэр, сэбиэскэй да кэмҥэ сүппэтэх, билиҥҥи да кэмҥэ сахалар түөлбэлээн олорор сирдэригэр, ордук тыаҕа киэҥник тарҕаммыт көстүү. Сорох ааттар киһи быдьар өттүн көрдөрөр буоланнар ыыс быһыытынан туттуллаллар. Сорох ааттар киһи сурукка киирбит аатын олоччу солбуйа сыһаллар, киһи бэйэтэ да ол эрэ аакка хардарар балаһыанньата үөскээн хаалар.

Сахалыы ааттаах биллиилээх дьон

• Топонимикаҕа сүҥкэн билии олоҕун (база данных) хомуйбут Багдарыын Сүлбэ
• Ил Түмэн спикера буола сылдьыбыт Тимофеев Ньургун Семенович
• Сивцев Айсен Дмитриевич — Айсен Дойду, суруйааччы, драматург, поэт, кыраайы үөрэтээччи.