Мустафа Кемал Ататүрк
Мустафа Кемал Ататүрк (туур. 'Mustafa Kemal Atatürk') (Ыам ыйын 19 1881 — Сэтинньи 10 1938) диэн Түркийэ Республикатын төрүттээччитэ уонна бастакы президенэ. Идэтинэн сэрииhит.
1881 сыллаахха кулун тутар 12 күнүгэр Салоники куоракка төрөөбүтэ. Төрүүрүгэр Мустафа диэн ааты биэрбиттэрэ. Кемал («уһулуччу») диэн ааты байыаннай училищаҕа математикаҕа дьоҕурун иһин биэрбиттэрэ.
Аармыйаҕа коррупцияны утары хас да кистэлэҥ уопсастыбалары тэрийбитэ, онтон 1908 с. өрөбөлүүссүйэ кэмигэр Энвер Бейдыын сатаспакка политкаттан туораабыта. Италияны кытта 1911—1912 сыллардааҕы сэриигэ уонна Иккис Балкаан сэриитигэр 1913 с. кыттыбыта. Бастакы аан дойду сэриитигэр дьоҕурдаах армия офицера быhыытынан биллибитэ. Дарданелланы Антанта күүстэриттэн көмүскүүр сэриилэри салайбыта.
Аан бастаан түрк омугун салайааччытын быһыытынан 1917 с. Германия Түркийэ ис дьыалатыгар орооһоору гыммытын утаран бэйэтин биллэрбитэ. Осман Империята сэриигэ хотторон эстиитин кэнниттэн саҕаламмыт тутулуга суох буолуу сэриитигэр, Ататүрк түрк дьонун басхана. 1919 с. гириэк сэриилэрэ Измир куоракка киирбиттэрин кэннэ Мустафа Кемал Анатолияҕа утарсыыны тэрийбитэ. Быстах кэмнээх дьаhалтаны Анкараҕа тэрийбитэ. Анатолия бу кэмҥэ Стамбууллааҕы султаан бырабыыталыстыбатын кытта сыһыаны быспыта. 1920 с. Анкарааҕа кинини Омук улуу мунньаҕын (түмэнин) бэрэстээтэлинэн талбыттара. Гириэктэри Кыра Аазияттан үүрбүтэ, Антанта судаарыстыбаларын Түркийэҕэ арыый табыгастаах дуогабарга илии баттыылларыгар күһэйбитэ, дойдуну босхолообута.
Урукку султанааты уонна халифааты суох гыммыта уонна Түркийэ Өрөспүүбүлүкэтин тэрийбитэ. 1923 с. бастакы президент буолбута, онтон 1927, 1931 уонна 1935 сс. хос талыллан үлэлээбитэ. Ататүрк президеннааhынын кэмигэр политика, экономика уонна култуура эйгэлэригэр элбэх уларыта тутууну ыыппыта. Ол курдук Түркийэ аныгылыы, демократ уонна таҥара дьиэтиттэн тутулуга суох тэриллиилээх ил буолбут. Түркийэ тас политиката дойду толору тутулуга суох буолуутугар туһаайыллыбыта. Түркийэ Нациялар Лиигаларыгар киирбитэ уонна ыалыы судаарыстыбалары кытта, бастатан туран Грецияны уонна Сэбиэскэй Сойууһу кытта доҕордуу сыһыаннары олохтообута[1]. Ататүрк реформаларын бириинсиптэрэ Кемализм дэнэллэр.
Морис Перно диэн француз суруналыыһыгар М. Кемал былааска чиҥник олорон баран эппит:
|
Биһиги политикабыт, биһиги үгэстэрбит, биһиги туруулаһыыбыт барыта Түркийэ Эуропа дойдута буоларыгар туһаайыллыахтара, эбэтэр чуолкайдаатахха, Арҕаа дойдулары кытта тэҥнэһэр дойду буолуоҕа.[2]. | 
|
Ататүрк — «Аҕа түрк» — диэн ааты Түркийэ Улуу национальнай мунньаҕа (Түмэнэ) 1934 с. иҥэрбитэ.
Ататүрк Стамбуулга 1938 сыллаахха сэтинньи 10 күнүгэр 57 саастааҕар ыалдьан өлбүтэ.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы] |
Бу киһи туһунан сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн биэрэн Бикипиэдьийэҕэ көмөлөһүөххүн сөп. |