Киирии тыл

Киирии тыл — атын тылтан киирбит уонна тылга хаалбыт тыллары аатыыллар. Тыл сайдарыгар уонна уларыйарыгар улахан фактор буолар. Хайа да омук тылын баайа бэйэтиттэн эрэ тахсыбат, тыл атын тыллартан бэлэми эмиэ ылынар .Оннук ылыныы — тыл словарнай састааба хаҥыыр биир сүрүн суола. Норуот быһаччы сыһыаннаһар, ыксалаһар норуотун тылыттан ылынар.

Онуоха саҥа тыллар туох эмэ саҥаны (саҥа барымтаны, өйдөбүлү) кытта киирэллэр . Онон атын тылтан элбэх ахсааннаах тылы ылыныы үгүс өттүгэр туһааннаах норуот хайа эмэ өттүнэн сабыдыалын көстүүтүнэн буолар. Ону билиҥҥи кэмҥэ саха тылыгар нууччаттан ылыныы холобуругар көрүөххэ сөп . 17 үйэҕэ Саха сиригэр нуучча дьоно кэлиилэрэ сахалар олохторугар үгүс саҥаны киллэрбитэ . Ону кытта тэҥҥэ саха тыла нууччалыы тыллары ылыныыта саҕаламмыта. Ол ылыныы Октябрьскай революция кэнниттэн ордук кэҥээн уонна саҥалыы ис хоһооннонон бара турар. Нуучча тылыттан ураты саха тылыгар эбэҥки, эбээн тылларыттан киирбит тыллар бааллар . Оттон саха тыла ааспыт тылларыттан (холобур, юкагир, чукча тыллара уо.д.а.), үгүс ылыныы баара биллибэт. Онон, билигин биллэринэн, нуучча уонна эбэҥки, эбээн тылларыттан ылыныыга тохтуохпут .

Нууччаттан киирбит тыллар

Нууччаттан киирии тылларга, төрүт нуучча эрэ тыллара буолбакка, нуучча тылынан эргийэн киирэр атын омуктартан төрүттээх тыллар, тиэрминнэр кытары киирсэллэр.

Октябрьскай революция иннинэ сахалыы сурук, үөрэх олоҕура иликтэринэ, нуучча тылыттан сүнньүнэн күннээҕи олоххо-дьаһахха чугас, кэпсэтии тылыгар үгүстүк туттуллар тыллар киирбиттэрэ уонна олор үгүстэрэ, нуучча литературнай тылыттан буолбакка, олохтоох говордартан кэлэллэрэ . Оттон революция кэнниттэн общественнай олох уларыйыытынан, сурук үөдүйүүтүнэн, үөрэх тэнийиитинэн, культура, наука сайдыытынан, техника тарҕаныытынан сиэттэрэн, нуучча тылыттан саха тылыгар, дьиэ эргиннээҕи өйдөбүллэри бэлиэтиир тыллар киирдилэр уонна киирэ тураллар. Нууччаттан ылыныы билигин тыл тылга быстах сабыдыалын эрэ курдук өйдөммөт, саха литературнай тылын салгыы үүнүүтүнэн көрдөбүлүнэн буолла . Ол нуучча тыла билиҥҥи кэмҥэ саха тылыттан үрдүкү сайдыылааҕынан төрүөттэнэр .

Нууччаттан киирии тыллар араҥалара билиҥҥи кэмҥэ олус киэҥ, ол литературнай тыл ылыныытыгар ордук сыһыаннаах . Кэпсэтии тылыгар ылыныы оннооҕор кыараҕас . Оттон революция иннинэ киирбит тыл ахсаана 2800 кэриҥэ . Нууччаттан киирбит тыллары маннык холобурдарга көрүөххэ сөп :

дьиэ эргиннээҕи тыллар (ас-үөл, иһит — хомуос, таҥас -сап уо.д.а ааттара) : чэй, соркуой, чохоон, саахар, сыпсы, ырбаахы, байбары, холуоһа, хоруоҥка, чөмчүүк, дуомат, хаарты, дьыбаан, быраат, сыбаат, баһыыба, дорообо уо.д.а.,
тутууга, сэпкэ-сэбиргэлгэ сыьыаннаах тыллар : ампаар, бабаарына, сарай, кириэппэпс, мэндиэмэн, соппулуот, боруок, устуруус, долоту, лаппаарыйа, күөбүл, чыскы, кынчаал, хомуут, сылыйа, буоһа уо.д.а.
хамсыыр харамайга, булка — аска сыһыаннаах тыллар: буобура, быыдара, баабыр, нэтээги, сибиинньэ, куоска, хоруолук, бараан, уомул, чыыр, муксуун, былахы, кулахы, чиэрбэ, паас . туона, бэрэмээт уо.д.а.
атыы-эргиэн тыллара : баһаар, маҕаһыын, сыана, ороскуот, суот, дьаарбаҥка, буут, муунта, киилэ, манньыат, солкуобай, хаарбас уо.д.а.
сүөһү иитиитигэр сыһыаннаах тыллар : боруода, бостуук, пиэрмэ, дайаарака, сөлүөҥкэ, масаас, комбикорм уо.д.а
христианскай итэҕэл тыллара : мэлииппэ, бэспиирэ, лөчүөк, миэрэ, кириэс, дууһа, ырай, аат, дьаабал, аалтаар уо.д.а.
эмп тыллара : эмтиэкэ, луохтуур, врач, биэлсэр, бэрэбээски, дьуот, бороһуок, уоспа, тиит, кириип уо.д.а.
общественнай-политическай олох тыллара: государство, общество, былаас, уобалас, нэьилиэк, кылаас, рабочай, буржуазия, партия, съезд, пленум, былаан, суут, чыын, быраап, наҕараада, дэбиэринэс, баппыыска, хамыыһыйа, председатель, уо.д.а.;
үөрэх, культура тыллара : оскуола, кинигэ, хаһыат, буукуба, паарта, уруок, кулууп, биэчэр, концерт, дакылаат, лекция, театр, артист уо.д.а.;
наука, техника терминнэрэ: математика, физика, химия, биология, астрономия, космос, атом, молекула, клетка, ядернай, радиоактивнай, конструктор, эскаватор, кыраан, автомат уо.д.а.;
абстрактнай өйдөбүллэри бэлиэтиир тыллар: бириэмэ, сыал, чиэс, суобас, абыычай, састаап, толкуй, доруобуйа, балаһыанньа, матыып, оруол, образ уо.д.а.

Октябрьскай революция иннинэ саҥа тыллар нуучча тылыттан сүнньүнэн тылынан эрэ киирбит буоллахтарына, билигин сурук тылынан эрэ киирбит буоллахтарына, билигин сурук тылынан ордук киирэллэр . Онуоха сурук тыла саҥа тыллары үксүгэр сахатыппакка төрүт дьүһүннэринэн биэрэр . Ол саҥа тыллар кэпсэтии уонна уус-уран литература тылыгар киириилэрин бытаардар. Онон литературнай тыл словарнай састааба түргэнник хаҥыырыгар киэҥник туттуллар тыллары сүнньүнэн сахатытан ылынар ордук туһалаах .

Эбэҥки, эбээн тылларыттан киирии тыллар

Эбэҥкилэр уонна эбээннэр — сахалар өртөн ыла булкуһа кэриэтэ бииргэ олорбут норуоттара . Ол гынан баран, билигин көстөрүнэн, ити тыллар туспа тыл буолан сайдыбыт историяларыгар саха бүттүүн тылыгар ылыныы үгүһэ суох. Холобур, эбэҥки тылыттан ылыныыны үөрэппит дьон 40-ны кыайбат тыл киирбитин ыйаллар. Эбэҥки, эбээн тылларыттан ылыныы холобурдарга манныктар: аҕаан (эбэҥки, эбээн агэн «брусок»), болбукта(эбэҥки болгикта «кедровый стланик», эбээн болгиг «кедрач» дьааҥы (эбэҥки йаҥ «сопка-голец»), дьуккаах (эбэҥки, эбээн дьулгак «сожитель»), дьүүктэ (эбэҥки укту, уктэ «ключ, источник»), куйукта (эбэҥки куикта "личинка овода; отверстия на коже оленя от личинок овода "), кукаакы (эбэҥки кукэки, эбээн кукэки «сойка, кукша»), лабыкта (эбэҥки лавикта/лавукта «ягел»), лээби(эбэҥки лэвэ «топь, трясина, болото»), нуучча (эбэҥки луча/нюча, эбээн нючи «русский»), ньуоҕу (эбэҥки негу, эбээн негу «ремень оленя-передовика»), олооччу (эбэҥки олочи «короткие рабочие унты»), сиибиктэ(эбэҥки сивэктэ «хвощ; молодая травка»), уучах (эбэҥки угучак/учак, эбээн учик «верховой олень»), ыалыкы (эбэҥки хелаки «куропатка» уо.д.а. Саха бүттүүн тылыгар эбэҥки, эбээн тылларыттан ылыныы итинник киэҥэ суох эбит буоллаҕына, ити тыллар үгүс олохтоох говордарга улахан сабыдыаллаахтар. Олохтоох говордар эбэҥкиттэн, эбээнтэн ылыммыт сорох ураты тыллара литературнай тылга билигин да киирэллэр. Онон саха тылгар эбэҥки, эбээн тылларын сабыдыала билигин да сүтэ илик.