Бу сирэй Хунну куодун көр

'''Хунну''' ([[Латыын тыла|лат]]. ''hunni'', согд. ''hwn'', {{Lang-zh|匈奴}} ''Hsiung-nu'') – б.к.и. 220 сылтан б.к. II-с ү. диэри [[Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Кытайтан]] хоту сытар хонуу куйаардарыгар олоро сылдьыбыт былыргы көс омуга. Цинь Шихуаньди диэн Кытай ыраахтааҕыта хуннартан көмүскэнээри [[Кытай улуу эркинэ|Улуу Кытай эркинин]] туппута. Хуннар биистэрэ Кытайдааҕы Хань дойдутун кытта сэриилэһэннэр биир сомоҕо или тэрийбиттэрэ уонна чугас эргин биистэри уонна омуктары баһылаабыттара. Кэлин хуннар Кытайы уонна сяньби бииһин кытта сэриилэһэн мөлтөөннөр дойдулара ыһыллыбыта.

Хуннар туһунан былыргы кытайдыы суруктартан ааҕан билиэххэ сөп, ону таһынан XIX-с үйэ бүтүүтүттэн ылата хуннар олорбут сирдэрэ хаһыллан элбэх материал көстөн кинилэр олохторо-дьаһахтара үөрэтиллэн барбыта<ref>[https://www.academia.edu/1530727/The_accidental_and_the_regular_in_archeological_discoveries_P.K._Kozlovs_Mongolian-Tibetan_expedition_and_the_excavation_of_Noyon_Uul Юсупова Т. И. Случайности и закономерности в археологических открытиях: Монголо-Тибетская экспедиция П. К. Козлова и раскопки Ноин-Улы // Вопросы истории естествознания и техники. 2010. № 4. С. 26—67].</ref>.
[[Билэ:Slab_Grave_culture_areal.png|мини|Хуннар б.к.и. 1300–300 сылларга]]

== История ==

=== Хуннар ааттара ===
Э.Р. Тенишев уонна А.В. Дыбо этэллэринэн "хунну" диэн аат былыргыта ''kün'' (күн) дэнэр уонна "норуот, омук" диэн суолталаах эбитэ үһү<ref>Тенишев Э.Р., Дыбо А.В. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. – М.: Наука, 2006. – С. 524.</ref>.

=== Хуннар өбүгэлэрэ ===
[[Билэ:Orgoyton.2011.jpg|мини|300x300пкс|Оргойтон диэн ааттаах Бүрээт сиригэр хунну көмүүтүн үөрэтии. 2011 с. атырдьах ыйа]]
Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн хунну өбүгэлэрэ хуньюй (сюньюй)<ref name=":12">Бембеев Евгений Витальевич, Команджаев Александр Нармаевич Происхождение хунну в свете данных археологии, антропологии и анализа письменных источников // Вестник КалмГУ. 2013. №2 (18). URL: <nowiki>https://cyberleninka.ru/article/n/proishozhdenie-hunnu-v-svete-dannyh-arheologii-antropologii-i-analiza-pismennyh-istochnikov-1</nowiki> (дата обращения: 12.06.2020).</ref>, чуньвэй (шуньвэй)<ref name=":0">{{Cite web|url=https://unotices.com/book.php?id=156923&page=28|title=Сыма Цянь — Исторические записки. Том 1|author=|website=|date=|publisher=unotices.com|accessdate=2018-12-16}}</ref>, гуйфан<ref name=":1">{{Кинигэ|автор=Гомбожапов А. Д.|заглавие=Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева|ссылка=https://books.google.ru/books?id=gZNoxRGwybIC&dq=%D1%81%D1%8F%D0%BD%D1%8C%D1%8E%D0%BD%D1%8C+%D0%B6%D1%83%D0%BD&hl=ru&source=gbs_navlinks_s|ответственный=|издание=|место=|издательство=IMBT|год=2009|страницы=|страниц=330|isbn=9785792503335}}</ref> ханьюнь (сяньюнь)<ref>''Li, Feng'' (2006). ''[https://books.google.com/books?id=d_qOvs0WjPcC Landscape And Power In Early China]''. Cambridge University Press. Pages 343—346.</ref>, жун, шань-жун, цюань-жун (цюаньи, хуньи)<ref name=":7">{{Кинигэ|автор=Фань Вэнь-лань|заглавие=Древняя история Китая|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Lpv6AgAAQBAJ&pg=PA102&lpg=PA102&dq=%D1%85%D1%83%D0%BD%D1%8C%D0%B8+%D1%86%D1%8E%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%B6%D1%83%D0%BD&source=bl&ots=duPbBVE5xi&sig=curc97vOK6-JJlfbUYL51ZzIlo8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjI45vhgqbfAhXIEiwKHUDcCvIQ6AEwB3oECAkQAQ#v=onepage&q=%D1%85%D1%83%D0%BD%D1%8C%D0%B8%20%D1%86%D1%8E%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%B6%D1%83%D0%BD&f=false|ответственный=|издание=|место=|издательство=Рипол Классик|год=2013|страницы=|страниц=300|isbn=9785458243278}}</ref><ref>{{Кинигэ|автор=Таскин В. С.|заглавие=Материалы по истории сюнну (по китайским источникам)|ответственный=Думан Л.И|издание=|место=Москва|издательство=Наука|год=1968|страницы=|страниц=177|isbn=}}</ref><ref>{{Статья|автор=Минаев С. С.|заглавие=Исследование Ван Говэя о ранней истории сюнну|ссылка=https://www.academia.edu/30509828/Исследование_Ван_Говэя_о_ранней_истории_сюнну_Early_Xiongnu_history_in_article_by_Wan_Gowei|язык=|издание=Академическое востоковедение в России и странах ближнего зарубежья (2007–2015): Археология, история, культура|тип=|год=2015|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=390—394|issn=}}</ref>, ди (бэйди)<ref>{{Cite web|url=http://kronk.spb.ru/library/duman-li-1962.htm|title=Л.Н. Гумилёв. Хунну. Срединная Азия в древние времена (Народы Азии и Африки, №3, 1962)|author=Думан Л. И, Воробьёв М. В.|website=|date=|publisher=kronk.spb.ru|accessdate=2018-12-09}}</ref><ref>''Wang Guowei'', ''«Guantang Jilin»'' (觀堂集林, Wang Guowei collection of works), Ch. 2, Ch. 13.</ref> (байди, чиди)<ref name=":5">{{Кинигэ|автор=Шабалов А. С.|заглавие=Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э|ответственный=|издание=|место=Иркутск|издательство=Издательство Иркутского государственного технического университета|год=2014|страницы=|страниц=248|isbn=}}</ref> буолаллар.

Б.к.и. Х-с үйэҕэ хуннар Гоби кумах куйаарын соҕурууҥҥу кытыытыттан хоту диэки көһөн саҕалаабыттар<ref>{{Cite web|url=http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article21.htm|title=Хунны в Азии и Европе|author=Гумилёв Л.Н|date=|publisher=gumilevica.kulichki.net|accessdate=2018-12-05}}</ref>. Л.Н. Гумилев саныырынан хуннар сүөһү иитиитин баһылааннар кумах куйаарын туоруурга үөрэммиттэр.

Хуннар хоту көспүттэрэ 300 сыл ааспытын кэннэ ахсааннара элбээн, күүһүрэн б.к.и. 822 с. Чжоу диэн ааттаах Кытай дойдутугар саба түһэллэр. Ол эрээри хуннар кытайдары кыайбакка дойдуларыгар төннөллөр уонна 500 сыл устата биллибэттэр. Бу кэмҥэ илиҥҥи Моҕол сиригэр уонна [[Байҕал|Байҕал күөл]] илиҥҥи өттүгэр билиитэлээх көмүүлэр култууралара ([[Нуучча тыла|нууч]].: ''культура плиточных могил'') үөскүүр. Бу култуура дьоно тас дьүһүннэринэн [[монголоид арааса]] палеосибир салаатыгар сыһыаннаах этилэр. Чинчийээччилэр этэллэринэн бу араасаҕа сыһыаннаах омуктар хуннар, дунхулар уонна сяньбилар буолаллар. Арҕааҥҥы [[Монголия|Моҕол сирин]], Алтаай и [[Синдьээҥ]] хуннара ордук [[Эуропа|эуропалыы]] дьүһүннээхтэр эбит<ref name="KimBrenner20102">{{статья|заглавие=A western Eurasian male is found in 2000-year-old elite Xiongnu cemetery in Northeast Mongolia|издание={{Нп3|American Journal of Physical Anthropology}}|том=142|номер=3|страницы=429—440|doi=10.1002/ajpa.21242|issn=0002-9483|pmid=20091844|язык=en|тип=journal|автор=Kim, Kijeong; Brenner, Charles H.; Mair, Victor H.; Lee, Kwang-Ho; Kim, Jae-Hyun; Gelegdorj, Eregzen; Batbold, Natsag; Song, Yi-Chung; Yun, Hyeung-Won; Chang, Eun-Jeong; Lkhagvasuren, Gavaachimed; Bazarragchaa, Munkhtsetseg; Park, Ae-Ja; Lim, Inja; Hong, Yun-Pyo; Kim, Wonyong; Chung, Sang-In; Kim, Dae-Jin; Chung, Yoon-Hee; Kim, Sung-Su; Lee, Won-Bok; Kim, Kyung-Yong|год=2010}}</ref>.

=== Хун илэ ===
[[Билэ:Хуннская_керамика.JPG|мини|300x300пкс|Хуннар туой оҥоһуктара]]
Кытай историятыгар хуннар б.к.и. V-c ү. киирэллэр. Бу кэмҥэ хуннар Кытайга саба түһэннэр Кытай ыраахтааҕыларын [[Кытай улуу эркинэ|Улуу Кытай эркинин]] тутарга күһэйэллэр. Хуннар б.к.и. III-с ү. ''шаньюй'' баһылыктаах күүстээх или тэрийэннэр Кытайга улахан кутталы үөскэтэллэр. Хун илэ билиҥҥи [[Монголия|Моҕол сиригэр]], Соҕуруу Сибииргэ, илин Мандьу сириттэн арҕаа [[Памир-Алай уонна Памир|Памир]] хайаларыгар тиийэ тэнийбитэ.

Хуннар 300 тыһыынча ох саанан ытар аттаах дьонноох сэриилээх этилэр. Кытайдар бу курдук күүһү утарар кыахтара суох буолан Улуу Кытай эркинин тутан бэйэлэрин көмүскүү сатаабыттара да син биир хуннар сэриилэрин кыайан тохтоппот этилэр. Ол иһин кытайдар эргиэн уонна дипломатия көмөтүнэн хуннарга бэйэлэрин олохторун-дьаһахтарын тутулун тарҕатаннар хуннары симэлитэ сатыыллара.

Быһа холоон б.к.и. 50-с сылга Хуннар иллэрэ икки аҥы ыһыллар: илиҥҥи хуннар кытайдарга бэринэллэр, оттон арҕааҥҥы хуннар [[Орто Азия|Орто Азияҕа]] үтүрүллэн хаалаллар.

93-с сылга кытайдар сяньби, динлин уонна чеши диэн омуктары кытта холбоһоннор хуннары Их Байаҥ ([[Кытай тыла|кыт.]]: 稽落山之战, [[пиньинь]]: jìluòshān zhī zhàn) кыргыһыытыгар үлтүрүтэллэр. Онтон 155-с сылга Таншихай баһылыктаах сяньбилэр хуннары түөрэтэ кыргыталыыллар. Ол түмүгэр хуннар түөрт аҥы арахсаллар: биир бөлөх сяньбилэргэ холбоһоллор, иккис Кытайга көһөр, үһүс соҕуруу Сибииргэ хаалаллар, төрдүс арҕаа көһөллөр<ref>''Гумилев, Л.Н.'' Хунну. Степная трилогия. – СПб., 1993. С. 200–201.</ref>.

Аатырбыт тыл үөрэхтээхтэрэ Э.Р. Тенишев уонна А.В. Дыбо сабаҕалыылларынан чуолаан бу кэмҥэ былыргы саха тыла уопсай түүр тыллыттан арахсар<ref>Тенишев Э.Р., Дыбо А.В. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. – М.: Наука, 2006. – С. 790.</ref>.

== Хуннар иллэрин тутула ==

=== Шаньюй ===
24 хун бииһин баһылыга ''шаньюй'' диэн сололоох. Маҥнай ''шаньюйү'' кырдьаҕастар сүбэлэрэ талар этэ, онтон Модун саҕаттан ''шаньюй'' солото Модун аҕа ууһун дьоно ылар буолбуттара. Ол эрээри ''шаньюйү'' талыы туом үгэс быһыытынан хаалбыта.

Э.Г. Пуллиблэнк, былыргы кытай тылын үөрэппит чинчийээччи, этэринэн ''шаньюй'' (''shan-yü'') диэн тыл былыргы кытай тылыгар '''''*dān-ĥwāĥ''''' дэнэр уонна бу тыл дьиҥнээх ааҕыыта "дархан" буолуохтаах<ref>Pulleyblank, E.G. "The Consonantal System of Old Chinese. Part II", ''Asia Major'' 9 (1962), p. 256.</ref>.

=== Хуннар аҕа уустара ===
''Шаньюй'' аҕа ууһун аата Си Люань-ди диэн этэ. Ону таһынан үс биллэр аҕа ууһа баар этэ: Хуянь, Лянь уонна Сюйбу. Туох баар улахан сололору бу үс аҕа уус дьоно ылаллара.

== Хуннар омуктара ==
Густав Рамстедт сабаҕалыырынан хун тыла түүр уонна монгол тыллара арахса илик туругун көрдөрөр<ref>Ramstedt M. G. S. Uber der Ursprung der Turkischen Sprache. Helsinki, 1937, 81-91</ref>, ол гынан баран билигин чинчийээччилэр бу сабаҕалааһыны билиммэттэр, тоҕо диэтэр алтаай тыллара өссө эрдэ арахсыбыт буолуохтаахтар<ref>Тюркские языки. (Серия «Языки мира»). М., 1997. С.8</ref>.

=== Моҕол түөрүйэтэ ===
Чинчийээччилэр хуннар моҕол тыллаах буолалларын урут-уруккуттан сабаҕалыыллар. Өссө XVIII-с үйэҕэ П.С. Паллас моҕол түөрүйэтин этэр, онтон XIX-с үйэҕэ Рашпунцаг<ref name="crystal">Rashpunstag (1776) «''Хрустальные четки''»</ref>, В. Бергман, И. Шмидт, Г.Н. Потанин, К.Ф. Нейман, Х. Хоуорс, А. Терри, Н.Я. Бичурин уо.д.а. бу түөрүйэни сайыннараллар.

Моҕол түөрүйэтин өйөөччүлэрэ этэллэринэн "хунну" аат моҕоллуу "хүн" (киһи) диэнтэн үөскээбит.

=== Түүр түөрүйэтэ ===
Билиҥҥи кэмҥэ түүр түөрүйэтэ саамай дакаастаммыт уонна аан дойду чинчийээччилэрэ билиммит түөрүйэ буолар. Бу түөрүйэни өйөөччүлэр: Э. Паркер, Жан-Пьер Абель-Ремюза, Ю. Клапрот, Г. Рамстедт, Аннемари фон Габайн, О. Прицак, Л.Н. Гумилев уонна да атыттар<ref>''Pritsak O.'' 1959. XUN Der Volksname der Hsiung-nu. ''Central Asiatic Journal'', 5: 27-34.</ref>.

Былыргы түүрдэр төрүттэрин туһунан суруйбут кытай былыргы историктара түүрдэр хуннартан үөскээбиттэр дииллэр, ол аата хуннар түүрдүү тыллаах буолуохтаахтар<ref>{{Кинигэ|автор=Уильям Самолин|заглавие=Hsiung-nu, Hun, Turk|ответственный=|издание=|место=|издательство=Central Asiatic Journal, 3.2|год=1957|страницы=149—150|страниц=|isbn=}}</ref>.

== Быһаарыылар ==
{{Быһаарыылар}}

== Литература ==

* Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. Л., ЛГУ. 1951. 256 с.
* Гумилев Л.Н. [http://gumilevica.kulichki.net/HPH/index.html История народа хунну]
* Гумилев Л.Н.. [http://gumilevica.kulichki.net/HIC/index.html Хунны в Китае]
* Дробышев Ю.И. Природопользование и восприятие природы у хунну // Восток. — 2005. — № 1. — С. 44–55.
* Ивик О., Ключников В. Сюнну, предки гуннов, создатели первой степной империи. — М., Ломоносовъ, 2014.
* Иностранцев К.А. Хунну и Гунны (разбор теорий о происхождении народа Хунну китайских летописей, о происхождении европейских Гуннов и о взаимных отношениях этих двух народов). Л., 1926. 152+4 с. (Иккис эбии таһаарыы)
* Ковалев А. А. [http://kronk.spb.ru/library/kovalov-aa-2002.htm Происхождение хунну согласно данным истории и археологии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304202603/http://kronk.spb.ru/library/kovalov-aa-2002.htm |date=2016-03-04 }}. // Европа-Азия: Проблемы этнокультурных контактов. К 300-летию Санкт-Петербурга. СПб.: 2002. С. 150–194.
* Коновалов П.Б. Хунну в Забайкалье (погребальные памятники). — Улан-Удэ, 1976. 248 с.
* Крадин Н.Н. Империя Хунну. Владивосток: Дальнаука, 1996. 164 с.
* Материалы по истории кочевых народов в Китае III–V вв. Вып. 1. Сюнну. М., 1989. 288 с.
* Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Выпуск 1. М., 1968. 178 с.
* Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Выпуск 2. М., 1973. 178 с.
* Миняев С.С. Сюнну // Исчезнувшие народы. М., 1988.
* Миняев С.С. Азиатские аспекты "гуннской проблемы" // Археология и этнография Южной Сибири. Барнаул. 1990.
* [http://kronk.spb.ru/library/2011-uu-xiongnu.htm Хунну: археология, происхождение культуры, этническая история] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305011522/http://kronk.spb.ru/library/2011-uu-xiongnu.htm |date=2016-03-05 }}. Улан- Удэ, 2011.
[[Категория:Түүр омуктар]]
[[Категория:Түүрдэр]]
[[Категория:Саха историята]]