Сэлиилэр

Сэлиилэр (лат. Elephantidae) диэн кур сир ордук улахан харамайдара. Күн бүгүн сэлии үс көрүҥэ баара билинэр: Африка саванна сэлиитэ, Африка ойуур сэлиитэ, Азия сэлиитэ. Кинилэр Тумсуктаахтар аймахтарын Elephantidae кэргэнин аҥардас тыыннаах хаалбыт харамайдара. Сэлии аймаҕа былыр быдан эгэлгэлээх эбит. Плейстоцен бүтэһигэр үгүс көрүҥнэрэ эстэн суох буолбуттара. Сэлиилэр биллэр ураты чинчилэрэ уһун тумсук, муос (аһыы), улахан кулгаахтар, баҕахтыҥы атахтар, халыҥ тирии. Сэлии тумсугунан тыынар, аһы уонна ууну айаҕар уктар, ону-маны тутар хабар. Сэлии муостара илин тиистэртэн кубулуйан үөскээбиттэрэ. Сэлии муоһунан охсуһар, барымталары хамсатар, буору хаһар. Улахан кэтит кулгаахтара бодо мэлдьи биир температуратын тутарга көмөлөһөллөр. Африка сэлиилэрэ быдан улахан кулгаахтаахтар, хотоҕор систээхтэр. Азия сэлиилэрин кулгаахтара кыра соҕус, систэрэ бүлтэгэр.

Сэлиилэр Хара Африкаҕа, соҕуруу уонна соҕуруулуу-илин Азияҕа олороллор. Саваннаҕа, ойуурга, бадарааннаах сирдэргэ мэччийэллэр. Үүнээйи сииллэр, ууттан чугас сылдьаллар. Сэлии тулалыыр эйгэҕэ улахан дьайыылаах тутаах кыыл буолар. Сэлиилэр уруулуу ыал бөлөхтөрүнэн түмсэн олороллор. Сороҕор хас да ыал көрсөн холбоһон улахан үөр буолаллар. Ыалга тыһылар уонна оҕолор бааллар. Кырдьаҕас тыһы ыал баһылыга (матриарх) буолар. Атыырдар саастарын ситтэхтэринэ ыалтан баран туспа олороллор, соҕотоҕун эбэтэр атастарын кытта. Ууһуур кэмнэригэр эрэ үөргэ кэлэллэр. Сэлии олоҕун уһуна 70 сылга тиийэр. Сэлиилэр таарыйсыынан, харах көрсүүнэн, сытынан, тыаһынан билсэллэр. Ыраахха инфратыаһынан уонна сир доргутуутунан билсэллэр. Сэлиилэр өйдөрүнэн примааттары уонна кииттиҥилэри кытта тэҥнэһэллэр. Бэйэлэрин билинэр кыахтаахтар, атастара аймахтара ыарыйдахтарына долгуйаллар кыһаналлар, өллөхтөрүнэ хомойоллор.

Сэлиилэр бары Африкаҕа да Азияҕа эстэр кутталга сылдьаллар. Браконьердар күндү сэлии муоһун бултууллар. Атын куттал тула эйгэ алдьаныыта киртийиитэ буолар. Азия сэлиилэрин дьиэлээн иитэллэр, үлэҕэ туһаналлар. Былыр сэриигэ туттар этилэр. Билигин сэлиилэри зоопааркаларга уонна сыыркаларга ыалдьыттары дьаарбатарга туһаналлар. Бу маннык быһыыны харамай харыстааччылара утараллар. Сэлии биир киэҥ биллиилээх дьүһүннээх харамай буолар. Кини былыр былыргыттан дьоҕурга, фольклорга, итэҕэлгэ, литератураҕа, поп култуураҕа элбэхтик ойууланар кэпсэнэр.

Классификацията

Тыыннаахтар

Elephantidae
- Loxodonta (Африка)
  - L. africana Саванна сэлиитэ
  - L. cyclotis Ойуур сэлиитэ
- Elephas (Азия)
  - E. maximus Азия сэлиитэ
    - E. m. maximus Шри Ланка сэлиитэ
    - E. m. indicus Индия сэлиитэ
    - E. m. sumatranus Суматра сэлиитэ
    - E. m. borneensis Борнео сэлиитэ

Өлбүттэр

Elephantidae
- †Stegotetrabelodon
  - S. syrticus
  - S. orbus
  - S. lybicus
  - S. emiratus
  - St. schneideri
- Elephantinae
  - †Primelephas
    - P. gomphotheroides
    - P. korotorensis
  - Elephas
    - †E.beyeri
    - †E. celebensis
    - †E. ekorensis
    - †E. hysudricus
    - †E. hysudrindicus
    - †E. iolensis
    - †El. platycephalus
  - Loxodonta
    - †L. adaurora
    - †L. atlantica
    - †L. exoptata
    - †L. cookei
  - †Palaeoloxodon
    - P. recki
    - P. antiquus
    - P. namadicus
    - P. naumanni
    - P. creutzburgi
    - P. xylophagou
    - P. cypriotes
    - P. lomolinoi
    - P. tiliensis
    - P. mnaidriensis
    - P. falconeri
  - †Mammuthus
    - M. africanavus
    - M. columbi
    - M. creticus
    - M. exilis
    - M. lamarmorai
    - M. meridionalis
    - M. primigenius
    - M. rumanus
    - M. subplanifrons
    - M. trogontherii