Бу сирэй Прага куодун көр

{{Geobox|Settlement
| name = Прага
| native_name = Praha
| other_name = Алтан куорат
| category = Куорат
<!-- *** Name *** -->
| etymology = 
| official_name = 
| motto = {{lang|la|''Praga Caput Rei publicae''}}
<small>(Прага, Республика Киин Куората; [[латыын тыла|латин]])</small>
| symbol = Coat of arms of Prague.svg | symbol_type = Coat-of-arms
[[Билэ:2464028806 34b50134bf o.jpg|230px|center|Прага түүн]]<!-- *** Heading *** -->
<!-- *** Country etc. *** -->
| country = Czech Republic | country_flag = 1
| state = 
| region = Capital City| region_type = [[Regions of the Czech Republic|Region]]
| district = 
| municipality = 
<!-- *** Family *** -->
| part = 
| landmark = 
| river = Vltava
<!-- *** Locations *** -->
| location = 
| elevation = 179-399
| coordinates_type = 
| highest = 
| highest_location = 
| highest_elevation = 
| highest_lat_d = | highest_lat_m = | highest_lat_s = | highest_lat_NS = 
| highest_long_d = | highest_long_m = | highest_long_s = | highest_long_EW = 
| highest_coordinates_type = 
| lowest = 
| lowest_location = 
| lowest_elevation = 
| lowest_lat_d = | lowest_lat_m = | lowest_lat_s = | lowest_lat_NS = 
| lowest_long_d = | lowest_long_m = | lowest_long_s = | lowest_long_EW = 
| lowest_coordinates_type = 
<!-- *** Dimensions *** -->
| area = 496 | area_round = 2 
| area_metro = 6977
<!-- *** Population *** -->
| population = {{increase}}1223368 | population_date = [[2008-06-30]]
| population_metro = {{increase}}1964750 | population_metro_date = 2004
| population_density = 2466
<!-- *** History & management *** -->
| established = 9th century | established_type = Founded
| mayor = [[Pavel Bém]]
<!-- *** Codes *** -->
| timezone = [[Central European Time|CET]]| utc_offset = +1
| timezone_DST = [[Central European Summer Time|CEST]]| utc_offset_DST = +2
| postal_code = 1xx xx | postal_code_type = Postal code
| area_code = 
| code = 
<!-- *** UNESCO etc. *** -->
| whs_name = Прага историк киинэ
| whs_year = 1992
| whs_number = 616
| whs_region = 4
| whs_criteria = ii, iv, vi
<!-- *** Free fields (for any data) *** -->
| free = 
<!-- *** Maps *** -->
| map = Czechia - outline map.svg
| map_background = Czechia - background map.png
| map_locator = Czechia
<!-- *** Website *** -->
| website = [http://www.cityofprague.cz www.cityofprague.cz]
<!-- *** Footnotes *** -->
| footnotes = 
}}
'''Прага''' диэн [[Чехия]] киин уонна ордук улахан куората. Орто [[Богемия|Богемияҕа]] баар, [[Влтава]] өрүскэ турар. Олохтоохторун ахсаана 1.2 млн киhи (тула эргининиин 1.9 млн).

Праганы Орто сыллартан Европа биир ордук кыраһыабай куорат курдук биллэр. Наар "100 башнялаах куорат", "Европа крышата" эбэтэр "Европа сүрэҕэ" диэн ааттанар. Араас атыыһыттар, худуоһунньуктар уонна айааччылар билсэр куораттара.

Бары сүрүн архитектурнай истииллэргэ историяҕа сыһыаннаах пааматынньыктар элбэхтэр. Куорат 6 оройоннардаах. 

== Историята ==
Н. э.XI үйэҕэ Прага Чехия судаарыстыбатын киин куората буолбута, бу үйэ бүтүүтэ рынок площадката тутуллубута.

XIII үйэ бастакы аҥарыгар болуоссат оройуонугар таас тутуулар тула кириэппэс эркиннэрэ тутуллубуттара.

Оттон орто үйэлэргэ Парижы кытта глобализация бастакы долгунун таһыгар буолбут Европа киин куоратын аатын кытта тэҥнээтэххэ, инники күөҥҥэ таҕыста.

Австрияҕа хотторон баран, 1866 сыллаахха австро- прус сэриитигэр куорат оккупацияламмыт кэмигэр, Австрия командованиета көмүскэнэр суолтатын бүтэһиктээхтик сүтэрбитин түмүккэ кэлбитэ. Бу куорат бөҕөргөтүнүүлэрин үксүн, бастатан туран, саҥа сир уонна дьоҕус дойду тулатыгар сабыс- саҥа бөҕөргөтүүлэри тутуу туһунан быһаарыыга баһыйда. Ол түмүгэ көстөн турар: Красковскай- Виноградтар, Жижков, Карлин, Вршовица, Нусле, Смихов, Коширж, Подололар, Подололар уонна да атын элбэх кварталлартан уратыларыгар урукку кварталлартан уратыларыгар уонунан, сүүһүнэн саҥа заводтар уонна фабрикалар тахсан, тыа сириттэн үлэһит күүһүн тардар уонунан, сүүһүнэн саҥа заводтар уонна фабрикалар үөскээбиттэрэ.

XIX үйэҕэ Праж агломерация бүтүн империя саамай улахан промышленнай киинэ буолбута. Кладно куорат чох бассейна уонна металлургическай тэрилтэлэр баар буоланнар, массыынаны оҥоруу уонна металл хостуур тэрилтэлэр улахан оруоллаахтар. Маны сэргэ быраабы уонна Чехияны уопсайынан күүһүрдүү туохтан да чаҕыйбакка, силиэстийэ быһыытынан, ураты политическай оруоллаах ирдэбиллэри туруоран, Венскэй бырабыыталыстыба куораттан куорат кытыытынааҕы бөһүөлэктэри туорааһын мэһэйдээбитэ. Монархия түспүтүн 1918 с. маннык көҥүлү Иозефтартан, Үөһээ Бүлүүттэн, Голешовицаттан уонна Либень эрэ ылбыттара. Куорат статуһа олус улаатта, ону ситиһэн, кээмэйин ситистилэр. Холобур, Красковскай- Винограды аан дойду бастакы сэриитин иннинэ 100 тыһ. кэриҥэ киһи ааҕара, ол аата Чехия уонна муора куораттарын ортолоругар, дьиҥинэн ыллахха, үһүс миэстэҕэ таһаарара.

1918 сыл күһүнүгэр Австро- Венгрия империята уонна үөрэҕирии тутулуга суох Чехословак өрөспүүбүлүкэтиттэн кини киин куората буолбута. Куорат 1939 с. иккис аан дойду сэриитин саҕаланыытыгар холкутук сыһыаннаан турар. Немец сэриититтэн босхолонон, ыам ыйын 6 күнүгэр 1945 сыллаахха Пражскай национальнай- консерваторияҕа (ыам ыйын 9 күнүгэр Советскай сэриилэр немецтэр сэриилэриттэн олох ыраастаммакка киирбиттэрэ). Дьолго, сэрии куоракка улахан алдьархайы хаалларбатаҕа. 1960 с. Чехословак федерациятын " бархатнай развод» кэнниттэн Чехия киин куората буолбута. Кини 1968 сыл сааскытыгар сүрүн миэстэни ылыаҕыттан, КПК ис реформалааһыҥҥа холонуу ылыллыбытыгар, 1968 сыл атырдьах ыйыгар, онтон барархатскай революция 1989 с. атырдьах ыйыгар дойдулар күүстэринэн Сэбилэниилээх күүстэринэн буолбута.

1918 с. чехословак судаарыстыбата уонна кини киин куоратын өстөөхтөрө бэлиэр, метрополия быһыытынан сайдыыларын туох да мэһэйдээбэтэ. 1922 с. куоракка 37 куорат уонна мечекалар холбоммуттара, ол курдук куорат нэһилиэнньэтэ 677 тыһ. нэһилиэнньэҕэ тэҥ, оттон территорията 21 км<sup>2</sup> сылтан 171,5 км<sup>2</sup> диэри улаатта, ону тэҥэ бэйэтин бириэмэтин Эуропа киин куоратын саамай үрдүк таһымҥа таһаарда. Бырамыысыланнас сайдыытын киин оруолун түмүгүн быһыытынан, нэһилиэнньэ 850 тыһ. тиийэ улаатарыгар тириэрдибитэ. 1930 сылга уонна биир мөлүйүөн 1939 сылга тэҥнэһэр. Бу сылларга эмиэ куорат транспорт инфраструктурата улахан сайдыыта: трамвай ситимэ сирин- уотун бүтүннүүтүн кэриэтэ хабылынна, кытыы сирдэргэ автобус биллэрии ылылынна, троллейбус линияларын тутуу саҕаланна. 1930- с сыллар ортолоругар метрополитен тутуутун туһунан быһаарыы ылыллыбыта эрээри, саҕаламмыт үлэлэр немецтэр оккупацияларын уонна иккис аан дойду сэриитин кытта сибээскэ тохтообуттара. Периферияҕа Бүлүүттэн саҥа олорор дьиэлэр (Оржеховка, Ганспаулка, Бубенечка, бубенечка, таһаҕас таһар дьиэлэр (Голешовицаҕа, Дейвицаҕа, Врушицаҕа, Кырыылаахха, Кырыылаахха, оробуочай дьиэлэргэ, культура дьиэлэригэр, спортивнай объектарга, холобур, страховка стадиона уо. д. А.) тахсыбыттара. Чех архитектордара модерн, кубизм (аан дойду архитектуратыгар уһулуччулаах көстүү) уонна функционализм куорат чиэһин саамай инники таһымҥа таһаарбыттара. 1930- с сылларга театр уонна кинематография олоҕор дэлби тэптэрии сайдыыта бэлиэтэммитэ.

Аннексия Чехия, немецкэй оккупация уонна кини тиһэх Америка уонна Кыһыл армияны босхолооһун өр сылларга Чехия, немецтэр уонна еврейдэр олорбуттарын, дьиҥинэн монопольнай куорат буолбуттарын аҕалла. Биллэр политическай уонна культурнай деятеллэр нацистыы да, коммунистическай режимтэн да буруйдаммыттара уонна хаайыыга быраҕыллыбыттара, эбэтэр эмиграцияҕа күһэллибиттэрэ. Икки саамай маассабай долгуннар коммунистическай партия былааска кэлиэҕиттэн 1948 с. олунньуга уонна дойдулар сэриилэрин иккистээн-Варшавскай дуогабар чилиэнинэн 1968 с. атырдьах ыйыгар ССРС салалтатыгар киириэҕиттэн ситимнээхтэр. Нэһилиэнньэ байыаннай сүтүүтэ урукку ахсаана 1960 сыллаахха эрэ чөлүгэр түһэриллибитэ. Кэлин территориальнай уонна демографическай үүнүү үөскээбитэ, сүрүннээн, Тулатааҕы нэһилиэнньэлээх пууннары салгыы холбооһун суотугар 1968 уонна 1974 сыллардааҕы нэһилиэнньэлээх пууннар ахсааннара биир кэмҥэ 1200 тыһ. киһинэн эбиллибит. Кэлиҥҥи сылларга олохтоохтору киин оройуоннартан куорат кытыытынааҕы бөһүөлэктэргэ көһөрүүттэн аҕыйааһын бэлиэтэнэр.

Сэрии кэннинээҕи кэмҥэ инфраструктураны сайыннарыы уонна тупсарыы салҕаммыта. Маны тэҥэ дьиэ- уот кыһалҕатын түргэнник быһаарарга дьулуһуу, атын Социалистическай дойдуларга курдук, 1950-1980 сылларга куорат кытыыларыгар көстөн турар таас дьиэлэртэн дьоҕус микрооройуоннары, квартира кырата, коммунальнай уоҕурдуулары уонна намыһах эксплуатационнай экэниэмикэ таһымыгар таһаарбыта. Онуоха куорат киинигэр үгүс сыаналаах историческай тутуулар болҕомтолорун ууран, деградацияланыыга түбэспиттэрэ. Кэнники кэмҥэ дьиэ үксэ хаһаайыннара умайан хаалбыттарыгар, урукку хаһаайыннарбыт сирэйдэригэр- харахтарыгар балаһыанньаны көннөрөр кыахтаннылар. Куорат кииниттэн быһаччы чугас сытар элбэх олорор дьиэлэр (чуолаан Жижков, Карлин, Смихов, Виноградтар) бүтүннүү кэриэтэ өрөмүөннэммиттэрэ, оттон итилэргэ олорор дьиэ престижнэй статустаммыта.

2002 сыл атырдьах ыйыгар бырааба Властава өрүс алдьархайыттан улаханнык эмсэҕэлээбитэ, ол түмүгэр куорат обургу өттө ууга былдьаммыта уонна хас да ыйга метрополитентан таһыллыбыта.

== Үөрэх ==
По состоянию на начало 2005—2006 учебного года в Праге насчитывалось 302 детских сада, в том числе 12 частных, 215 базовых школ с 9-летней программой обучения, включая 10 частных, 137 специальных школ, в основном, для учащихся с теми или иными нарушениями здоровья, 35 музыкально-художественных школ, 60 гимназий; в том числе 25 частных, 95 средних технических школ (аналог техникума), включая 46 частных, 50 средних специальных школ (по нетехническим специальностям), из них 20 частных и 36 высших специальных школ, как правило, с 3-летним курсом обучения, дающих неполное высшее образование (соответствует уровню бакалавра), включая 22 частные<ref>[https://www.educationcenter.cz/blog/obuchenie-v-prage-plusy-minusy/ Прагаҕа үөрэтии: барыһы уонна итэҕэстэри туоратыы]</ref>.

Карлов университет, историческое здание конца XIV века.
Город является признанным центром высшего образования Чехии и Восточной Европы. В настоящее время в нём насчитывается 8 высших учебных заведений, финансируемых из государственного бюджета:

* Карлов университет основан в 1348 году, самый старый университет «к северу от Альп и к востоку от Рейна», 49 тыс. студентов и аспирантов;
* Чешский технический университет основан в 1707 году, первое высшее гражданское техническое учебное заведение в мире, 23,5 тыс. студентов и аспирантов;
* Высшая школа экономики основана в 1919 году, 16 тыс. студентов и аспирантов;
* Чешский агротехнический университет основан в 1952 году, 14,5 тыс. студентов и аспирантов;
* Высшая химико-технологическая школа основана в 1920 году, 3,9 тыс. студентов и аспирантов;
* Академия музыкального искусства помимо собственно музыкального факультета (''HAMU''<sup>[cs]</sup>), готовит специалистов в области кино и телевидения (''FAMU''<sup>[cs]</sup>), а также театрального искусства (DAMU); основана в 1945 году, 1,2 тыс. студентов и аспирантов;
* Высшая школа прикладного искусства основана в 1885 году, обучение по специальностям архитектура, прикладное искусство и дизайн, 450 студентов и аспирантов;
* Академия изобразительного искусства основана в 1799 году, 250 студентов и аспирантов.

Кроме того, в Праге насчитывается 21 высшее учебное заведение, принадлежащие частным компаниям или фондам, которые, в основном, готовят специалистов в области коммерции, менеджмента и юриспруденции. Наиболее крупными из них являются Университет им. Я. А. Коменского, Высшая школа финансов и административного дела и Институт банковского дела (все вместе обучают более 3 тысяч студентов). Общее число студентов в университетах и высших школах составляет более 130 тыс. человек, или почти 12 % её населения.

== Быһаарыылар ==
{{reflist}}
[[Категория:Эуропа киин куораттара]]
[[Категория:Чехия географията]]