Бу сирэй Ош (куорат, Кыргыстаан) куодун көр


{{НП|Ош}}
[[Билэ:Osh_03-2016_img31_view_from_Sulayman_Mountain_pano.jpg|уҥа|мини|300x300пкс| Сулайман-Тоо хайаттан куорат көстүүтэ]]
'''Ош''' ({{Lang-ky|Ош}}) — [[Кыргыстаан|Кыргыыс Өрөспүүбүлүкэтин]] куората, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах, Ош уобалаһын киинэ.

[[Бишкек]] кэннэ Кыргыстааҥҥа иккис улахан куорат, "Соҕуруу Киин куорат" диэн ааттанар.

2018 сыл ахсынньы 18 күнүгэр Түүр эйгэтин 2019 с. култуура киинэ диэн буола сылдьыбыта .

== Аата хайдах үөскээбитэ ==
Чопчу тоҕо итинник ааттаммыта уона туох суолталааҕа биллибэт.Араас сабаҕалааһынна бааллар:

1) Үһүйээн быһыытынан Соломуон Муударас  сэриитин сирдээн илдьэ испит. Иннилэригэр булууктаах оҕустары үүрэн испиттэр. Хайаҕа тиийэн кэлээт да тохтуурдуу сананан Соломуон "Хош!" диэн хаһыынан оҕустарын тохтоторго соруйбут. "Хош" диэнтэн кэлин "Ош" буолбут.

2) Перс тылыттан «خوش»('huwuš) "үчүгэй, кэрэ" диэн суолталаах. Бука, үчүгэй сир буолан оннук ааттыахтарын сөп.

== Сирэ-уота ==
[[Билэ:Рыбалка_в_городе.JPG|мини|Ах-Буура үрэх]]
[[Бишкек|Бишкектэн]] соҕуруулуу-арҕаа туһаайыынан 300 км тэйиччи (М43 суолунан 700 км). Фергана хочотун илин өттүгэр Ах-Буура үрэх Алай сис хайатыттан түһэр сиригэр турар.

== Нэһилиэнньэтэ ==
2019 сыл тохсунньу 1 күнүгэр 270 400 киһи олорбут. Тыаларын ааҕан туран - 299 500 киһи.

2009 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн [[кыргыыстар]] 43,05 % горожан, а узбектар — 48,31  эбиттэр. Ону таһынан Ошка нууччалар [[туурактар]], [[татаардар]], [[уйгуурдар]], [[Тадьиктар|таджиктар]], [[Азербайдьаннар|азербадьааннар]] уо.д.а. олороллор.
{| class="wikitable" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1em solid white"
|+Куорат нэһилиэнньэтин ахсаана тыһ. киһи.
|'''Сыла'''
|1939
|1959
|1970
|1974
|1979
|1989
|1991
|1999
|2009
|2010
|2011
|2012
|2015
|2019
|-
|'''Ахсаана<br /><br /> тыһ. киһи'''
|33
|65
|120
|143
|169
|213
|212
|212
|220
|235
|231
|230
|243
|257
|}
{| class="standard sortable" 	
|+Ош куорат нэһилиэнньэтин омугунан ахсаана<br /><br /><small>''(тыаларын аахпахха туран)''</small>
!Омуга
!<br />Биэрэпис
түмүгүнэн

ахсааннара[[2009|2009 сыл]]<ref name="Perep2009">{{Cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%9E%D1%88.pdf|title=Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III(в таблицах). Регионы Кыргызстана. Город Ош.|accessdate=2011-08-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810174213/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%9E%D1%88.pdf|archivedate=2011-08-10|deadlink=yes}}</ref>
!Өлүүтэ
|- 	
|'''Барыта'''
| align="right" |232 816
| align="right" |100,00%
|- 	
|[[Узбектар]]
| align="right" |112 469
| align="right" |48,31%
|- 	
|[[Кыргыыстар]]
| align="right" |100 218
| align="right" |43,05%
|- 	
|[[Нууччалар]]
| align="right" |6 292
| align="right" |2,70%
|- 	
|[[Туурактар]]
| align="right" |5 506
| align="right" |2,36%
|- 	
|[[Татаардар]]
| align="right" |2 703
| align="right" |1,16%
|- 	
|Түркүмүөннэр
| align="right" |885
| align="right" |0,38%
|- 	
|[[Уйгуурдар]]
| align="right" |791
| align="right" |0,34%
|- 	
|[[Тадьиктар|Таджиктар]]
| align="right" |679
| align="right" |0,29%
|- 	
|[[Азербайдьаннар|Азербадьааннар]]
| align="right" |587
| align="right" |0,25%
|- 	
|[[Украиннар|Украиналар]]
| align="right" |379
| align="right" |0,16%
|- 	
|[[Кэриэйдэр]]
| align="right" |319
| align="right" |0,14%
|- 	
|[[Казахтар|Казаахтар]]
| align="right" |265
| align="right" |0,11%
|- 	
|Кытайдар
| align="right" |221
| align="right" |0,09%
|- 	
|Курдтар
| align="right" |199
| align="right" |0,09%
|- 	
|Дунгааннар
| align="right" |92
| align="right" |0,04%
|- 	
|[[Ниэмэстэр|Ньиэмэстэр]]
| align="right" |90
| align="right" |0,04%
|- 	
|атыттар
| align="right" |1121
| align="right" |0,48%
|}

=== Оскуолаларга үөрэтии тыла ===
Нууччалыы тыллаахтар көһөн баралларын үрдүнэн 2011-2012 үөрэх дьылыгар 56 орто үөрэхтээһин тэрилтэтиттэн 10 нууччалыы, 11 - кыргыыстыы уонна нууччалыы этэ.

2006-2007 сылларга 56 оскуолаттан 15 - кыргыыстыы, 8 - нууччалыы, 14 - узбектыы, 16 - 2 тылынан, 3 - 3 тылынан.

== Килиимэтэ ==
Килиимэтэ кураайы, тохсунньу орто кыраадыһа -2 буолар, от ыйыгар ортотунан +25/+26. Сылга  400-500 мм курдук сөҥүү түһэр.

== Былыргыта ==
Ош Орто Азия ислам итэҕэллээхтэрин биир улахан киинэ буолар. Куоракка былыргы ытыктанар мечеттэр бааллар. Ону таһынан Сулайман-Тоо хайаҕа үҥэ-сүктэ кэлэллэр<ref name="Encarta">{{Cite web|url=http://www.kyrgyzstan.russian-club.net/cities.html|title=Города Кыргызстана — Бишкек, Ош, Талас, Джалал-Абад на русском языке|accessdate=2011-11-23|archiveurl=https://archive.today/20130222014940/http://www.kyrgyzstan.russian-club.net/cities.html|archivedate=2013-02-22|deadlink=yes}}</ref>.
[[Билэ:Stamp_of_Kyrgyzstan_osh2_b.jpg|мини|«Сулайман-Тоо» түмэл мааркаҕа ойууламмыт]]


Ош Кыргыстаан былыргы куораттарыттан биирдэстэрэ. 3000 саастаах диэн сабаҕалыыллар<ref name="oshcity.kg_about">{{Cite web|url=http://oshcity.kg/page/5|title=Жизнь города|accessdate=2014-08-29|archiveurl=https://archive.today/20140829122423/http://oshcity.kg/page/5|archivedate=2014-08-29|deadlink=yes}}</ref>.

Ол эрэн сурукка бастаан б.э. IX үйэтигэр киирбит.

XI—XII үйэлэргэ Ош Караханидтар каҕанааттарыгар, оттон Арҕаа Караханидтар судаарыстыбаларыгар киирсэрэ. 1141 сыллаахха моҥгуоллар сэриилэн ылбыттара. 1210 сыллаахха Хорезмшахтар судаарыстыбаларыгар киирбитэ.

1220 сыллаахха Чыҥыс Хаан сэриилэрэ ылбыттарын кэннэ Чаҕатай улууһугар холбоммута. 1340-с сылларга Моголистан, оттон 1380-с сыллартан Тимур империятыгар киирбитэ.

=== Россия империятын састаабар ===
[[Арассыыйа импиэрийэтэ|Россия империята]] Коканд хааныстыбатын сэриилэн ылбытын кэнэ Фергана уобалаһын Ош уеһын киинэ буолбута.

=== Сэбиэскэй кэм ===
[[Билэ:Трактор_в_музее_"Сулайман-Тоо".jpg|мини|Бастакы тыраахтыр «Сулайман-Тоо» түмэлигэр.]]
1918 сылтан Ош Туркестан АССР састаабар холбоммута. 1924 алтынньы 14 күнүттэн Орто Азияны тыыры түмүгэр [[РСФСР]] иһинэн тэриллибит Хара-Кыргыыс аптаныамыйалаах уобалаһыгар киирбитэ.

1939 сылтан Ош уобалаһын киинэ.

Сэбиэскэй кэм саҕана бырамыысыланнас күүскэ сайдыбыта. Ол курдук хлопок, солко өрөр кэмбинээттэр, хлопок ыраастыыр, кирпииччэ собуоттара, тимир-бетон оҥоһуктар собуоттара, иистэнэр, атах таҥаһын фабрикалара, астыыр, массыына оҥорор, тимир таҥастыыр тэрилтэлэр бааллара.

1990 сыллаахха Ош уонна Өзгөн куораттарыгар узбектар уонна кыргыыстар икки ардыларынааҕы атааннаһыы күөдьүйбүтэ. Сылтаҕа диэн узбектар колхуостарын сириттэн кыргыыстарга дьиэ тутталарыгар учаастак быһан биэрбиттэрэ. Байыаннайдар кэлэннэр айдааны тохтоппуттара.

=== Тутулуга суох Кыргыстаан ===
[[Билэ:KG-2000-100som-Osh-a.jpg|уҥа|мини|150x150пкс|Ош 3000 сааһыгар өйдөбүнньүк манньыат]]
Кыргыстаан бэрэсидьиэнин Аскар Акаев ыйааҕынан 2000 сыллаахха Ош 3000 сааһын бэлиэтээбитэ. Ол онтон ыла алтынньы 5 күнүгэр куорат күнэ бэлиэтэнэр.

2010 буолбут  [[2010 Кыргызстан өрөбөлүүссүйэтэ|өрөбөлүүссүйэ]] кэнниттэн узбектар уонна кыргыыстар атааннаһыылара күүһүрбүтэ. Бүтэһигэр хаан тохтуулаах буолбута.  Үгүс киһи эмсэҕэлээбитэ, суорума суолламмыта, дьиэ-уот урусхалламмыта. Сорохтор [[Узбекистаан|Узбекистаҥҥа]]<ref>{{Cite web|date=17 июня 2010|url=http://lenta.ru/news/2010/06/17/uprooted/|title=ООН насчитала 400 тысяч узбекских беженцев|publisher=[[Lenta.ru]]|accessdate=2010-08-14|deadlink=no}}</ref> куотан тахсыбыттара. 

== Экэниэмикэтэ ==
Куорат бөдөҥ тэрилтэтинэн хлопок кэмбинээтэ буолар. Сэбиэскэй кэм саҕаттан Орто Азияҕа биир саамай улаханынан биллэр <ref>{{Cite web|url=http://vn.ru/index.php?id=96039|title=Новосибирск — Ош: будем дружить городами|author=|date=24.12.2008|publisher=Вечерний Новосибирск|accessdate=2012-10-14|lang=|deadlink=no}}</ref>. 

=== Атыы-эргиэн ===
Былыр былыргыттан куорат киинигэр улахан баһаар үлэлиир. Кэнники куоракка аныгылыы эргиэн-кииннэрэ да элбээтилэр.

=== Айан-көлө ===
[[Билэ:Osh_03-2016_img21_Yaxing_bus.jpg|мини|Куорат оптубуһа]]
Куоракка 56 оптуобус маршрута сылдьар, үксэ мини-оптуобустар. 1977 сылтан троллейбус ситимэ үлэлиир.

Тимир суолуонан билигин дьон сылдьыбат, таһаҕас таһыытыгар эрэ үлэлиир.

Ош салгын пуордуттан көтөр ааллар дойду иһинэн уонна тас дойдуларга сылдьаллар.

== Култуура, үөрэхтээһин, кэрэ-бэлиэ сирдэрэ ==
[[Файл:Osh_town2.jpg|мини|300x300пкс| Сулайман-Тоо үрдүгэр баар көрөр сир уонна "Бабур дьиэтэ"]]
[[Билэ:Мавзолей_у_подножия_Сулайман-Тоо.jpg|мини|Сулайман-Тоо тэллэҕэр турар мавзолей]]
[[Билэ:Краеведческий_музей_в_Оше.jpg|мини|Кыраайы үөрэтэр түмэл]]
Сулайман-Тоо ытык хайата Ош куорат ортотугар турар.  [[ЮНЕСКО]] тиһигэр киирбит Кыргыстааҥҥа соҕотох объект (2009 сылтан)<ref>{{Cite web|url=http://knmii.lg.kg/?p=110|title=Город Ош. Предчувствие будущего — Кыргызский Национальный Музей Изобразительных Искусств имени Гапара Айтиева|deadlink=yes}}</ref>.

== Бэлиэтээһиннэр ==
{{Быһаарыылар|2}}

== Сигэлэр ==

[[Категория:Кыргыстаан]]
[[Категория:Кыргыыстар]]
[[Категория:Узбектар]]