Бу сирэй От ыйын 4 куодун көр

'''От ыйын 4''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 185-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 186-c күнэ). Сыл бүтүө 180 күн баар.

== Бэлиэ күннэр ==
* {{Флагификация|Италия}} — [[Гарибальди Джузеппе|Гарибальди]] күнэ
* {{Флагификация|Кайман арыылара}} — Конституция күнэ
* {{Флагификация|Латвия}} — [[Латвияҕа холокост|Дьэбириэй омугун геноцидын]] толук буолбут дьонун ахтан ааһар күн
* {{Флагификация|Лесото}} — Ыал күнэ
* {{Флагификация|Руанда}} — Босхолонуу күнэ {{lang-en|Liberation Day}}
* {{Флагификация|США}} — [[АХШ тутулуга суох буолуутун күнэ|Тутулуга суох буолуу күнэ]] (Британияттан, 1776)
* {{Флагификация|Хотугу Мариан Арыылара}} — Босхолонуу күнэ
* {{Флагификация|Украина}} — [[Украина суут эспиэрин күнэ|Суут эспиэрин күнэ]].
* {{Флагификация|Украина}} — [[Украина полициятын күнэ]]<ref>[https://bykvu.com/bukvy/121563-segodnya-ukraina-otmechaet-den-natsionalnoj-politsii Сегодня Украина отмечает день национальной полиции], 4 июля 2019.</ref>.
* {{Флагификация|Филиппины}} — Өрөспүүбүлүкэ күнэ {{lang-en|Republic Day}}

== Түбэлтэлэр ==
* [[Б.э.и. 362 сыл]] — Мантинея аттынааҕы кыргыһыы: [[Фива]] куорат олохтоохторо [[Спарта]]ны кыайбыттар. Бу кыргыһыы иннинэ [[Б.э.и. 371 сыл|б.э.и. 371 сыллаахха]] фивалар Спартаны аан бастаан Левктра аттыгар кыайбыттара.
* [[1054]] — [[Оҕус (сулустар бөлөхтөрө)|Оҕус сулус бөлөҕөр]] сулус эстиитин [[кытайдар|кытай]], [[араабтар|арааб]] астрономнара уонна баҕар [[Америка]] төрүт олохтоохторо көрбүттэрин суруйан хаалларбыттар. 23 хонук тухары бу сулус күнүһүн да көстөр чаҕылхай эбит.
* [[1187]] — [[Кириэстээх бохуоттар]]: Хаттин аттынааҕы кыргыһыы: [[Саладин]] Иерусалим хоруолун Гай де Лузиньяны кыайбыт.
* [[1768]] — Екатерина II ыраахтааҕыны кытта көрсөр соруктаах баран иһэр сахалар дьокутааттарын [[Сыранов Софрон|Соппуруон Сыраанабы]] Бүтүн Сибиир Сенатын дьаһалтата (Тобольскай куорат) дьиэтигэр төннөрүгэр уураахтаабыт. Бу иннинэ Иркутскай күбүөрүнэтин дьаһалтата быыбары биллиммэтэх, ыраахтааҕыга барарын утарбыт. Ол да буоллар саха кинээстэрэ Сыранов Москуба куоракка ыраахтааҕыга тиийиэхтээх диэн туруорсубуттар, Сыраанап Сибиир тойотторун бобуутун-хаайыытын ылымматах, син биир ыраахтааҕыны баран көрсүбүт, саха кыһалҕатын туруорсубут. 
* [[1769]] — Бастакы Саха дьаһааҕын хамыыһыйатын хадаатайыстыбатын ылынан, 1769 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр (аныгы ааҕыынан от ыйын 4) Сибиир күбүрүнээтэрэ Денис Чичерин аманаат институтун Саха сиригэр суох гынар туһунан ыйаах таһаарбыт. Аманааттааһын диэн дьону толук ылар бэрээдэк этэ, үксүн аҕа уустарын баһылыктарын уолаттарын аналлаах хаайыы дьиэҕэ олордоллоро. Маннык быраактыканы суох гыныы дьон туһуттан буолбакка, аманааттааһын хааһынаҕа хоромньу аҕаларынан оҥоһуллубута.
* [[1776]] — Континент иккис Кэнгириэһэ [[АХШ]] Тутулуга суох буолуутун туһунан Декларацияны ылыммыт.
* [[1845]] — Коллежскай советник [[Каргопольцев Николай Яковлевич|Николай Каргопольцев]] Саха уобалаһын бырабылыанньатын бэрэстээтэлинэн анаммыт. Кини бу солоҕо [[1850]] сыл [[кулун тутар 18]] күнүгэр диэри олорбут. 
* [[1892]] — [[Самоа|Арҕаа Самоа]] күн-дьыл уларыйыытын лиинийэтин көһөрөн Арҕаа полушариеҕа киирэр буолбут, онон биир күн манна иккиһин хатыламмыт уонна бу сыллара кинилэргэ 367 күннээх буолбут. [[АХШ]]-ы кытары сыһыаны чэпчэтэр туһугар маннык гыммыттар эбит. Онтон [[2011]] сыллаахха [[Австралия]]ны уонна [[Саҥа Зеландия]]ны кытары сыһыаны чэпчэтэр туһуттан [[Самоа|Арҕаа Самоа]] төттөрү Илин полушариеҕа көспүт, бу сыл биир күн көтүтүллүбүт.
* [[1920]] — Соторутааҕыта [[Иркутскай]]тан төннөн кэлбит [[Васильев Степан Васильевич|Степан Васильев]] Дьокуускай куорат ыччатын бастакы уопсай мунньаҕын тэрийэн ыыппыта. Саха сиригэр ыччат хомуньуустуу сойууһа — [[хомсомуол]] — тэриллэн барбыта.
* [[1924]] — [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосов]] Арассыыйа билимин акадьыамыйатын мунньаҕар кыттыбыт, Саха сирин оҥорор күүстэрин чинчийэр эспэдииссийэни тэрийэр туһунан кэпсэппит
* [[1931]] — саха дьоно [[Старостин Семен Константинович – Одьоо Ыстаарыһын|Семен Старостин – Одьоо Ыстаарыһын]] (Амма), [[Корнилов Михаил Федорович (Мээнчэ уола)|Михаил Корнилов-Мээнчэ уола]] (Өлүөхүмэ) уонна [[Старостин Егор Егорович - Тоҕурууса|Егор Старостин - Тоҕурууса]] (Илин Хаҥалас) Соловки концлааҕыртан күрээн [[Финляндия]] сирин булаллар. Финляндияҕа олохсуйаллар. Дьон бэртэрэ буолан тыыннаах ордон, өссө бэйэлэрин кэнниттэн суол-иис хааллараллар.
* [[1938]] — [[Алдан (куорат)|Алдаҥҥа]] 4 саханы буржуазнай национализмҥа буруйдуур суут саҕаламмыт: [[Габышев Петр Гаврилович|Петр Габышев]] ("Якутзолото" былаанныыр отделын сэбиэдиссэйэ), [[Лебедкин Иван Петрович|Иван Лебедкин]] ("Якутзолото" старшай геолога), [[Попов Александр Дмитриевич|Александр Попов]] ("Якутзолотопродснаб" управляющайын солбуйааччы), [[Рысаков Николай Гаврилович|Николай Рысаков]] ("Якутзолото" руднай фабрикатын сэбиэдиссэйэ). Суут 3 күн буолбута. А. Я. Вилинов салалталаах НКВД силиэстийэлиир бөлөҕө икки провокаторы уонна сокуоннайа суох ньымалары туһанан дьыала тэрийбитэ сымыйата көстөн турара эрээри, НКВД-ттан куттанар суут бу дьону буруйдаахтар диэн быһаарбыта, Габышев уонна Попов ытыллыбыттара, Лебедкин 15 сыл хаайыыга ууруллубута (онно өлбүтэ), Рысаков 10 сыл хаайыыга уонна 3 сыл көскө ууруллубута (1955 сыллаахха буруйа суоҕун туруорсан сууттаспыта, төрдүөннэрин реабилитациялаппыта)<ref>{{Кинигэ|автор=Николаев И.И., Ушницкай И.П.|заглавие=Центральное дело (Хроника сталинских репрессий в Якутии)|место=Якутск|издательство=Якутское книжное издательство|год=1990|страницы=48-51|страниц=160|тираж=25000}}</ref>.
* [[1942]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: 250 хонуктаах [[Севастополь]] иһин кыргыһыы түмүктэммит, ньиэмэстэр уонна румыыннар куораты ылбыттар. Эвакуация сатаммакка элбэх сэбиэскэй саллаат билиэҥҥэ түбэспит. Кырыым атын сирдэрин өстөөх өссө сэрии саҕаланыытыгар 1941 күһүнүгэр ылбыта, Севастополь эрэ хаалан өр кыргыспыта, уонна сэбиэскэй сэриилэр кылгас кэмҥэ Керчь куоракка десант түһэрэн плацдарм оҥоро сылдьыбыттара. Куораты ылыыга улахан өҥөнү люфтваффе сөмүлүөттэрэ ылбыттара (холобур аҥардас бэс ыйыгар 23 751 сөмүлүөт көтүүтэ буолбут, 20 528 тонна буомба быраҕыллыбыт), буомбалааһын түмүгэр куоракка 11 эрэ дьиэ ордубута. Сэбиэскэй өттүттэн 156 880 киһи өлбүтүнэн уонна билиэҥҥэ түбэспитинэн ааҕыллар, оттон өстөөхтөр өттүлэриттэн төһө сүтүк буолбута чопчу биллибэт: өлбүтүнэн уонна бааһырбытынан 36 тыһыынчаттан (АХШ чинчийээччилэрин дааннайынан) 300 тыһыынчаҕа тиийэ (Совинформбюро биллэриититинэн) сүтүктэммиттэр. Куораты ылаат, өстөөх туох баар күүһүн Баку ньиэптэлээх сирдэрин ылыыга туһаайбыта.
* [[1943 сыл|1943]] — Аан дойду иккис сэриитэ: [[Прохоровка кыргыһыыта|Прохоровка]] дэриэбинэҕэ [[Курскай кыргыһыыта]] саҕаламмыт, устуоруйаҕа саамай улахан кыргыһыы уонна тааҥкалар саамай улахан кыргыһыылара .
* [[1946]] — Илиҥҥи Пруссия киин куоратын ''Кёнигсберг'' аата уларытыллан ''[[Калининград]]'' буолбут. Урукку олохтоохторун тобохторо — ньиэмэстэр уонна литовецтар — 1947 сыллаахха Германияҕа депортацияламмыттара, саҥа Калининград уобалаһыгар ССРС холкуостаахтарын илдьэн олохсуппуттара.
* [[1951]] — Уильям Шокли көһүүлээх [[Транзистор|транзистор]]ы айыы туһунан биллэрбит.
* [[1961 сыл|1961]] — Бастакы устуутун кэмигэр саҥа сэбиэскэй К-19 атомнай подлодка саахаламмыт. Реакторы өрөмүөннүүр сатаммыт эрээри, 22 киһи икки сыл иһигэр радиацияттан сүһүрэн өлбүттэрэ.
* [[1987]] — Францияҕа уруккута [[Виши бырабыыталыстыбата|Виши бырабыыталыстыбатыгар]] гестапо тойоно Клаус Барбье киһи-аймах утары буруйдааҕынан билиниллибит уонна үйэтин-сааһын тухары хаайыыга угуллубут. Бу киһи сэрии кэмигэр бэйэтэ дьону пыткалыырынан биллибитэ, сэрии кэнниттэн [[Боливия]]ҕа күрээн олорбута, онно былаас уларыйбытыгар тутуллан Францияҕа экстрадицияламмыта.
* [[1996 сыл]] — [[Hotmail]] диэн төлөбүрдээх электрон почта сиэрбиһэ аһыллыбыт. Сиэрбис аһыллыбыт күнүн соруйан АХШ тутулуга суох буолуутун күнүгэр түбэһиннэрбиттэрэ, ол [[интернет-провайдер]]дартан тутулуга суох буолууну кэрэһэлиир этэ. Бу электрон почта бастакы аһаҕас сиэрбиһэ этэ.
* [[2008]] — Дьокуускайга "Туймаада" стадиоҥҥа IV "Азия Оҕолоро" оонньуулар аһыллыбыттар. Үс олимпиец [[Роман Дмитриев]], [[Павел Пинигин]] уонна [[Иванов Александр Николаевич, тустуук|Александр Иванов]] дүҥүрү охсубуттар.
* [[2012 сыл|2012]] — ЦЕРН Баараҕай адрон коллайдерын көмөтүнэн [[Хиггс бозона|Хиггс бозонун]] кытта дьүөрэлии частицалары арыйбытын туһунан биллэрбит.
* 2012 — «Чолбон» бассейны үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйбыттар, РФ спордун миниистирэ Виталий Мутко маннык 50 м уһуннаах дорожкалаах бассейннар Арассыыйаҕа 50 ахсааны кыайбаттарын, өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин спордун киинэ буолан эрэрин бэлиэтээбит.

== Төрөөбүттэр ==
* [[1911]] — [[Елизабет Ператрович]] (1958 өлб.) — АХШ-ка Аляска төрүт олохтоохторун тэҥ бырааптаныыларын туруулаһааччы.
* [[1950]] — [[Степанова Наталья Ивановна|Наталья Степанова]] — [[Саха тыйаатыра|Саха тыйаатырын]] артыыһа.
* [[1969]] — [[Афанасьева-Адамова Айталина Саввична|Айталина Афанасьева-Адамова]] — опера ырыаһыта, 2002 сыллаахха П.И. Чайковскай аатынан аан дойдутааҕы күрэс I бириэмиэйэтин лауреата буолбута, [[Суорун Омоллоон]] аатынан Опера уонна балет тыйаатырын артыыһа, [[Ил Түмэн]] дьокутаата, СӨ народнай артыыһа, РФ уонна СӨ үтүөлээх артыыһа. [[Амма]], [[Мэҥэ-Хаҥалас]] улуустарын Ытык киһилэрэ. Амма улууһун [[Алтан нэһилиэгэ (Амма улууһа)|Алтан]] нэһилиэгэр төрөөбүтэ, оҕо сааһа [[Майа нэһилиэгэ (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа)|Майа]]ҕа ааспыта. 2019 сыллаахха Дьокуускайга аан дойду таһымнаах опера ырыаһыттарын күрэһин тэрийбитэ, 2024 сыллаахха иккис күрэс ситиһиилээхтик буолан ааспыта.
* [[1976]] — [[Навальнай Алексей|Алексей Навальнай]], юрист, инвест-активист, политика уонна уобсастыба диэйэтэлэ.

== Өлбүттэр ==
* [[1934]] — [[Кюри Мария|Мария Кюри]], [[Польша|Польшаттан]] төрүттээх [[Франция|Францияҕа]] үлэлээбит физик, химик, [[Нобель бириэмийэтэ|Нобель бириэмийэтин]] лауреата.
* [[1964]] — [[Петров Прокопий Устинович|Прокопий Петров]] (24.02.1913 төр.), саха устуорук учуонайа.
* [[1978]] — [[Софронеев Петр Спиридонович|Петр Софронеев]] (12.07.1919 төр.), сахалар устуоруйаларын үөрэтэр чинчийээччи, устуоруйа билимин хандьыдаата.
* [[2002]] — [[Лебедева Жанна Карувна|Жанна Лебедева]] (1935 төр.), [[эбээн]] уос номоҕун чинчийбит учуонай, устуоруйа билимин хандьыдаата, Арассыыйа билимин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ.

{{ыйдар}}

[[Категория:От ыйын 4]]