Бу сирэй Москва куодун көр

{{Infobox Russian federal city
|EnglishName=Moscow
|RussianName=Москва
|SakhaName=Маскуба уонна Москуба
|Skyline=StBasile SpasskayaTower Red Square Moscow.hires.jpg
|SkylineLegend=[[Кыhыл майдаан]]
|LatDeg=55
|LatMin=45
|LatSec=8
|LonDeg=37
|LonMin=37
|LonSec=56
|LocatorMap=Moscow in Russia (special marker).svg
|LocatorMapLegend=Москуба Арассыыйа хаартатыгар
|Flag=Flag of Moscow, Russia.svg
|CoatOfArms=Coat of Arms of Moscow.svg
|CityDay
|FederalDistrict=[[Central Federal District|Central]]
|EconomicRegion=[[Central economic region|Central]]
|CodeNumber=77;97;99;177;199
|Area_km2=1081
|Population=11 514 330
|PopulationRank=1st
|LeaderType=Mayor
|LeaderName=[[Сергей Собянин]]
|Legislature=Куорат думата
|Charter=[[Charter of Moscow]]
|FoundationDate=1147
|Event1
|Event1Date
|PostalCode=101xxx–129xxx
|DialingCode=495
|DialingCode2=499
|Website=http://www.mos.ru
}}

'''Москуоба'''<ref>Пекарский. Словарь якутскаго языка, 1907г. (стр. 716)</ref><ref>Пекарский. Словарь якутскаго языка, Петроград, 1923г. (стр. 1594)</ref>, '''Москуба'''<ref>Самоучитель якутского языка, Якутск, 1930г. (стр. 5)</ref><ref>Пекарский. Словарь якутскаго языка, Петроград, 1923г. (стр. 1594)</ref> ({{lang-ru|Москва}}), [[Арассыыйа]] киин куората, федерация суолталаах куорат, Федерация Киин уокуругун киинэ уонна Москуба уобалаһынн киин куората. Олохтоохторун ахсаана 11 979 529 (2013), [[Эуропа|Европа]] ордук улахан куората. Тула эргининиин аан дойду ордук улахан куораттарын ахсааннарыгар киирсэр. Арассыыйа [[политика|бэлиитикэ]], [[экономика|экэниэмикэ]], [[итэҕэл]], [[харчы]], [[үөрэх]] уонна [[көлө]] киинэ. Москуба дойду арҕаа өттүгэр, [[Москва өрүс|Москуба өрүс]] үрдүгэр турар.<ref>[https://timescanner.pro/ru/Moscow Москва куорат туһунан интэриэһинэй информация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210214084947/https://timescanner.pro/ru/Moscow |date=2021-02-14 }}</ref>

Москуба кинээһистибэтин, Нуучча саарыстыбатын, [[арассыыйа империята|Арассыыйа импиэриэйэтин]], Сэбиэсэкй Арасыыйа уонна [[ССРС]] киин куората. Герой куорат буолар. Москуба куоратыгар Арассыыйа Федерациятын федераальнай былаас уоргааннара, атын дойдулар посольствалара, аан дойду хампаанньаларын төбө офистара бааллар. Москуба уобалаһын уонна Калууга уобалаһын кытта кыраныыссалыыр. 
Арассыыйа биир тутаах туризм киинэ: манна Москуба Крымлаа, Кыһыл болуоссат, Новодевичай манастыыр уонна Коломенскайга Вознесение сыаркаба бааллар уонна олор ЮНЕСКО аан дойдутааҕы утумун тиһигэр киирэллэр. Ону тэҥэ биир траанспарт киинэ буолар, куоракка 5 аэропорт, 9 тимир суол баксааллаара, 3 өрүс пуортара бааллар. 1935 сыллаахтан Москубаҕа метро үлэлиир.

== Географиянан балаһыанньата ==
[[Билэ:Moscow Urban Agglomeration, Russia, LandSat-7 image.jpg|thumb|Москуба спуутниктан көстүүтэ, 2007 сыл атырдьах ыйыгар]]
[[Билэ:Moscow aerial view looking towards the south-east.JPG|thumb|Внуукава аэрапоортка киирэн истэххэ көстүүтэ]]
Москва Арассыыйа арҕаа өттүгэр баар, Обь уонна Волга өрүстэр икки ардыларыгар турар. Смалээнска-Маскуоовскай уонна Маскварээцка-Оокскай дэхси сирдэр икки ардыларыгар. Куорат сирин иэнэ 2012 сыллаахха 2511 км² этэ. Онтон үс гыммыттан биирэ (870 км²) [[Москва кольцевой автомобильнай суол|МКАД]] диэн ааттаах массыына суолун иһигэр турар, атын 1641 км² — ол суол таһынан<ref name="СобОтчёт" />.

Муораттан орто үрдэтиитэ 156 миэтирэ буолар. Ордук үрдүк точката Теплай Стан үрдэбилигэр баар (255 м)<ref>{{cite web|url=http://www.darwin.museum.ru/expos/oopt/?t=40|title=Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»|publisher=Государственный Дарвиновский музей|accessdate=2009-04-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HTphCe|archivedate=2011-08-21}}</ref>, ордук аллараа точката Бисэдинскай муосталар аттыларыгар баар, онно Москуба өрүс куораттан тахсар. (114,2 м)<ref>{{cite web|url=http://moscowwalks.ru/2011/06/08/samaya-vysokaya-tochka-moskvy/|title=Самая высокая и самая низкая точки Москвы|date=2011-06-08|work=«Прогулки по Москве»|accessdate=2012-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yANH8C4|archivedate=2012-05-27}}</ref>. Хотуттан соҕуруу уһуна МКАД иһинэн — 38 км, МКАД таһын аахтахха — 51,7 км, илинтэн арҕаа бардахха — 39,7 км.

Москуба өрүс орто устуутугар икки өттүттэн баар. Москуба өрүстэн ураты атын өрүстэр элбэхтэр, ол курдук, Сходня, Химки, Пресня, Неглинная, Яуза, Ныыщынка уонна да атыттар. <ref>{{cite web|url=http://moscow.gramota.ru/dict.shtml|title=Названия рек, ручьев, озёр, прудов и оврагов Москвы|publisher=moscow.gramota.ru|accessdate=2009-01-12|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HUNUB6|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Сорох кыра өрүстэри сир анныгар халлээктардарынан барар курдук уларыппыттар. Москубаҕа элбэх күөллэр баллар.

=== Климат ===
Москуба климата-олус континентальнай, чуолкайдык көстөр сезонунан. Кыһын (ортоку температураттан 0 °C) ортотунан 4 ый кэриҥэ, сэтинньи иккис декадатыттан (сэтинньи 12 күнүгэр) кулун тутар 19 күнүгэр диэри (кулун тутар 19 күнүгэр). Күнүскү температура кулун тутар 3 күнүгэр үтүө суолтаҕа төннөр. Халандаарынай кыстык кэмигэр уһун кэм (3-5 хонук) күүстээх тымныы кэмэ (түүҥҥү температураттан -20 °C, сэдэхтик -25- кэ тиийиэн сөп..−30 °C). Онуоха ахсынньыга уонна тохсунньу саҥатыгар ириэрии чаастара с-5 буолан барбыттара..-10 °C. 0 °C уонна үрдүк, ардыгар +5 диэн суолтаны ситиспитэ..+9 °C. ВДНХ метеостанциятын дааннайынан (1991-2020 сс. кэмин кэмигэр), сыл саамай тымныы ыйынан буолар (кини орто температурата -6,2 °C[30]. Сааскы сезоннар сылтан сыл эбиллэн, 1- тэн 3 ыйга диэри эбиллиэхтэрин сөп. Ардыгар сайыҥҥы температура муус устар саҥатыгар регистрацияланыа, оттон ыам ыйын бүтэһигэр-бэс ыйын саҥатыгар тымныы чөркөөхтөр төннүөхтэрэ. Сайын (күнүскү температура +20 °C уонна ортотунан +15 °C) ыам ыйын 3,5 ыйдааҕар, ыам ыйын үһүс декадатыттан (ыам ыйын 31 күнүгэр), күнүскү температура 30 кыраадыстаах (сезоҥҥа ортотунан 6-8 хонукка, 2010 с.-1,5 ый). 35 кыраадыстаах бэлиэтээһин кэнники 30 сылга 18 төгүл туолла, онтон 16 — 2010 сылга. Саамай сылаас ыйынан от ыйа буолар (кини орто температурата 1981-2010 сс. кэмигэр +19,2 °C). Күһүн Москваҕа уһун, балаҕан ыйын саҥатыттан саҕаланар, сэтинньи ортотугар — ахсынньы саҥатыгар, сууккатааҕы орто температура 0 °C. Сотору- сотору тымныы кыһын саҕаланыытын кэннэ хаар Покровскайга толору ааһар.

=== Чаас курдааһына ===
Москуба аан дойду стандартынан '''Москуба кэминэн''' (MSK) быһаарыллар чаас курдааһыныгар турар. Аан дойду координированнай бириэмэтиттэн (UTC) '''+4''' чаас уратылаах.

2011 сыл кулун тутар 27 күнүттэн наар үлэлиир сайыҥҥы бириэмэ киллэриллибитин кэнниттэн астрономия күн ортото Москубаҕа 13:30 буолар буолбута. <ref>{{cite web|url=http://www.interfax.ru/society/txt.asp?id=266879|title=Подготовка к зимнему времени началась|date=2012-09-21|publisher=[[Интерфакс]]|accessdate=2013-01-24}}</ref>.

== Экэниэмикэтэ ==

== Нэһилиэнньэтэ ==
Москуба куорат олохтооохторун ахсаана 11 977 988 буолар. 
[[Билэ:График населения Москвы.gif|thumb|450px|Москуба олохтоохторун ахсаана уларыйыыта (1700—2000 сс.)]]
Москуба — Арассыыйа уонна Европа ордук улахан куората (Стамбуулга өссө элбэх, ол гынан баран Стамбуул Азия уонна Европа икки ардыгар турар), Онтон куорат таһыгар баар пригородтары аахтахха Стамбуулу кыайар (15 мөл. киһи)

2002 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн Москубаҕа 10 382 754 киһи олорор эбит.<ref>{{cite web|url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=13|title=Итоги всероссийской переписи населения 2002. Численность и размещение населения|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-03-8|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HzBXYE|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Афыцыаальнай статыстычыскай учуоотка 11 911,1 тыыс. киһи баар.<ref name="1 сент 2012">[https://web.archive.org/web/20130120053852/http://moscow.gks.ru/newsDoc/soc_ekon_01-09_2012.doc Социально-экономическое положение в г. Москве в январе — сентябре 2012 г.]</ref>. Онтон 2010 сыллаах биэрэпис бастакы түмүгүнэн 2010 сыл алтынньы ыйыгар  11 632 060 киһи мэлдьи Москубаҕа олорор эбит. <ref>[http://www.perepis-2010.ru/smi/detail.php?ID=6042 Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года. Полмиллиона москвичей утеряли без умысла] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110909224824/http://www.perepis-2010.ru/smi/detail.php?ID=6042 |date=2011-09-09 }}</ref>, 

Этныычыскай састаабынан 2002 уонна 2010 сыллаах биэрэпис түмүгэр маннык эбит: нууччалар - 9 930 410, (91,65%), украинецтар - 154 104 (1,42%), татаардар - 149 043 (1,38%), эрмээннэр - 106 466 (0,98%), азербайдьааннар - 57 123 (0,53%), дьэбириэйдэр - 53 142 (049%), беларустар 39 225 (0,36%), грузииннар - 38 934 (0,36%), лезгииннэр 5 719 (0,055%). Омуктарын эппэтэх дьон ахсаана - 668 409 (5,81%).<ref>[http://moscow.gks.ru/perepis2010/perepis2010Doc/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BB_5_%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0.xls Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве</ref>.  Москубаҕа быһа холоон 2000 саха Москубаҕа олорор<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm  Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года</ref>.

==Быһаарыылар== 
{{быһаарыылар}}

{{Russia-geo-stub}}

{{commons|Category:Moscow}}

[[Категория:Эуропа киин куораттара]]
[[Категория:Азия киин куораттара]]
[[Категория:Арассыыйа куораттара]]