Бу сирэй Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ куодун көр

{{атын суолталара|Кытай (суолталара)}}
{{Infobox Country
|native_name = Кытай Норуотунай Өрөспүүблүкэтэ
|conventional_long_name      = 中华人民共和国<br />''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó''
|common_name                 = People's Republic of China
|image_flag                  = Flag of the People's Republic of China.svg
|image_coat                  = National Emblem of the People's Republic of China (2).svg
|symbol_type                 = National Emblem
|national_motto              = 
|image_map                   = CHN orthographic.svg
|national_anthem             = "[[March of the Volunteers]]"<br />({{lang|zh-Hans|义勇军进行曲}})
|official_languages          = [[Кытай тыла]] <small><br />([[Мандарин тыла]])</small>
|capital                     = [[Пекин]]
|largest_city                = [[Шанхай]]
|demonym                     = [[Кытайдар]]
|government_type             = [[Биир партия дьаhалтата]], [[социализм|социалист]] [[өрөспүүбүлүкэ]]
|leader_title1               = [[Председатель]]
|leader_name1                = Си Цзиньпин
|leader_title2               = [[Премьер]]
|leader_name2                = Ли Кецян
|leader_title3               = [[Standing Committee of the National People's Congress|Chairman of the Standing Committee]]
|leader_name3                = Чжан Дэцзян
|leader_title4               = [[Supreme People's Court of the People's Republic of China|Chief Grand Justice]]
|leader_name4                = Юй Чжэншэн
|sovereignty_type            = [[история|Историята]]
|established_event1          = [[Three Sovereigns and Five Emperors]] 
|established_date1           = [[Circa|c.]] 2852 BCE
|established_event2       = [[Цин династия]] 
|established_date2        = [[Circa|c.]] 221 BC
|established_event3          = [[Дьон өрөспүүбүлүкэ]] тэриллибитэ
|established_date3           = Алтынньы 1 1949
|area_footnote               ={{Ref num|territory|d|}} or 9,640,821&nbsp;km²{{Ref num|territory|d|}}<br />
|area_km2                    = 9598086 
|area_sq_mi                  = 3704427 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|area_rank                   = 3rd / 4th–disputed
|area_magnitude              = 1 E12
|percent_water               = 2.8{{Ref num|mainland|c|}}
|population_estimate         = 1,321,851,888{{Ref num|mainland|c|}} <!--UN WPP-->
|population_estimate_year    = 2007
|population_estimate_rank    = 1st
|population_census           = 1,242,612,226
|population_census_year      = 2000
|pop_den_footnote            = 
|population_density_km2      = 140
|population_density_sq_mi    = 363 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|population_density_rank     = 53rd
|GDP_nominal                 = $3.42 trillion 
|GDP_nominal_rank            = 4th
|GDP_nominal_year            = 2007
|GDP_nominal_per_capita      = $2,800
|GDP_nominal_per_capita_rank = 105th <!---IMF--->
|GDP_PPP_year                = 2007
|GDP_PPP                     = $7.043 trillion<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html CIA World Factbook][GDP PPP Rankings]</ref> 
|GDP_PPP_rank                = 2nd
|GDP_PPP_per_capita          = $5,300<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2004rank.html CIA World Factbook][GDP PPP Per capita Rankings]</ref>
|GDP_PPP_per_capita_rank     = 99th
|Gini                        = 47.0<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html CIA World Factbook][Gini rankings]</ref>
|Gini_year                   = 2007
|HDI_year                    = 2007
|HDI                         = {{increase}} 0.777
|HDI_rank                    = 81st
|HDI_category                = <font color="#ffcc00">medium</font>
|currency                    = [[Юань]]
|currency_code               = CNY
|time_zone                   = 
|utc_offset                  = +8
|time_zone_DST               = not observed
|utc_offset_DST              = +9
|cctld                       = [[.cn]]{{Ref num|mainland|c|}}
|calling_code                = 86
|calling_code_note           = {{Ref num|mainland|c|}}
|footnotes                   = 
}}

'''Кытай''' (''кытайдыы'' 中國, ''судургу кытайдыы'' 中国, ''пиньинь'' Zhōngguó, Джуоҥгуо, «орто дойду», официаллык '''Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ''' (''кытайдыы'' 中華人民共和國, ''судургу кытайдыы'' 中华人民共和国, ''пиньинь'' Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, Джуоҥхуа Жэнмин Гуоҥхэгуо) диэн [[Илин Азия]] дойдута. Сүүрбэ икки провинциялаах, биэс аутоном регионнаах, түөрт муниципалитеттаах уонна икки анал административнай регионнаах. Кытайга 1.3 миллиард киhи олорор (аан дойду дьонун 1/5). Сирин иининэн Кытай үһүс миэстэҕэ турар ([[Россия]] уонна [[Канада]] кэннилэриттэн).

Кытай [[Монголия|Монголиялыын]], [[Россия|Россиялыын]], [[Хоту Кэриэйэ|Хотугу Кэриэйэлиин]], [[Вьетнам|Вьетнамныын]], [[Лаос|Лаостуун]], [[Мьянма|Мьянмалыын]], [[Индия|Индиялыын]], [[Непал|Непаллыын]], [[Пакистан|Пакистанныын]], [[Афганистан|Афганистанныын]], [[Тадьикистан|Тадьикистанныын]], [[Кыргызстан|Кыргызстанныын]] уонна [[Казахстан|Казахстанныын]] кэккэлэhэр. Кытай хоту өттүгэр далалар, тыалар уонна [[Гоби]] [[кумах куйаар]] баар, арҕаа [[Хималайа]] уонна [[Тэҥри-Таҕ хайалара]] (Тыан-Шан, Таҥара-Хайа), соҕуруу [[сельва|субтропик тыалар]], илин [[Соҕуруу кытай байҕала|Соҕуруу кытай]] уонна [[Илин кытай байҕала|Илин кытай]] байҕаллара бааллар. Бу байҕаллар кытылларыгар дойду дьонун улахан өттө олорор.

Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ 1949 с. төрүттэммититтэн ыла салайар партиянан Кытай Коммунист партията буолар. Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ конституциятынан, КДР - норуот демократ диктатуралаах социалист дойду буолар.

== Аата ==
Кытайдар бэйэлэрин дойдуларын ''Джуоҥгуо'' (中國/中国, пиньинь: Zhōngguó), ол эбэтэр, «орто дойду» дойду диэн аатыыллар. Маны тэҥэ Кытай хас да атын ааттардаах: ''Джуоҥ-Хуа'' (中華/中华, zhōnghuá), ''Тыанся'' (天下, tiānxià, ол эбэтэр «халлаан анна»), ''Хуа-Ся'' (華夏/华夏, huáxià, Кытай былыргы аата), ''Шэнджоу'' (神州, shénzhōu) уо.д.а.

== Историята ==
Былыргы Кытай цивилизацията түөртэн тахса тыhыынча сыллааҕыта үөскээбитэ. Онон, Кытай цивизилизацията - аан дойдуга баар саамай былыргыт цивилизациялартан биирдэстэрэ. 

=== Кытай историятын периодизацията ===

'''Кытай историческай наукатыгар ылыллыбыт кылгас хронологическай таблица'''
{|class="standard"
! Сыллара !! Дойду (династия)
|-
! Биһиги эрабыт иннинэ
!
|-
|2357 до н. э. — 2255 до н. э.
|Яо баһылык
|-
|2255 до н. э. — 2205 до н. э.
|Шун баһылык
|-
|2205 до н. э. — 1766 до н. э.
|Ся династия
|-
|1766 до н. э. — 1122 до н. э.
|Шаҥ (Ин) династия
|-
|1122 до н. э. — [[247 до н. э.]]
|Джоу династия
|-
|[[246 до н. э.]] — [[207 до н. э.]]
|Чин династия
|-
|[[206 до н. э.]] — [[220]] н. э.
|Хан династия
|-
! Биһиги эрабыт
!
|-
|[[220]] — [[264]]
|[[Вэй (саарыстыба)|Вэй Династия]], [[Үс Саарыстыба кэмэ]]
|-
|[[265]] — [[420]]
|[[Дьин (265—420)|Дьин Династия]] ([[Арҕааҥы Дьин]]: [[265]]—[[316]], Илиҥҥи Дьин: [[317]]—[[420]])
|-
|[[420]] — [[479]]
|[[Лю Суҥ|Соҕурууҥу Суҥ Династия]]
|-
|[[479]] — [[501]]
|[[Соҕурууҥу Чи|Чи Династия]]
|-
|[[502]] — [[556]]
|[[Ляҥ (династия)|Ляҥ]]
|-
|[[557]] — [[588]]
|[[Тшэн (династия)|Династия Тшэн]]
|-
|[[581]] — [[618]]
|[[Династия Суй]]
|-
|[[618]] — [[917]]
|[[Династия Таҥ]]
|-
|[[907]] — [[959]]
|[[Биэс династия эпохата]]
|-
|[[960]] — [[1279]]
|[[Династия Суҥ]]
|-
|[[1280]] — [[1368]]
|[[Династия Үан]]/Ҥүан ([[монгол]])
|-
|[[1368]] — [[1644]]
|[[Династия Миҥ]]
|-
|[[1644]] — [[1911]]
|[[Династия Чиҥ]] ([[мандьу]])
|-
|[[1912]] — [[1949]]<br /> ([[Тайвань|Тайбааҥҥа]] — билиҥҥи кэмҥэ дылы)
|[[Кытай Өрөспүүбүлүкэтэ]]
|-
|С [[1 октября]] [[1949]]
|Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ
|}

== Дьоно ==
Кытай - саамай элбэх ахсааннаах дьонноох сир шарын урдунэн. Кытайга 50-150 араас кыра уонна улахан омуктар олороллор. Уопсай ахсааннарын барыларын холбоон - 1,3 миллиард, онтон 1,2 миллиарда Кытай омугар тиксэр. Ону таhынан - [[Уйгуурдар]], [[Даурдар]], [[Кэриэйдэр]], Маньчжурдар, [[Эбээннэр]], [[Эбэҥкилэр|Эбэнкилэр]], [[Монгуоллар]] олороллор.

Ону таhынан элбэх кытай омуга тас дойдуларга олороллор. Саамай элбэх кытай - [[Канаада]], [[Америка Холбоһуктаах Штааттара|АХШ]], [[Тайбаан]], [[Дьоппуон]], [[Германия]] уонна [[Арассыыйа]] дойдутугар олороллор. Олору [[Хуацяо]] дииллэр.

Кытай саамай улахан ахсааннаах (нэһилиэнньэ ахсаанын 92%) омугунан хань (кыт. 汉族, ханьцзу) буолар. [[Нуучча тыла|Нуучча]] уонна [[Саха тыла|саха тылыгар]] хань уонна кытайдар (китайцы) диэн биир өйдөбүллээхтэр. Маны таһынан Кытайга 56 атын омук олорор, олору "кыра ахсааннаах омуктар" (кыт. 少数民族, шаошу миньцзу) диэн ааттыыллар. 

== Тыла ==

[[Кытай тыла]] аан дойдуга баар саамай былыргы тыллартан биирдэстэрэ. Уһун историялаах буолан бу тыл кэнники хас да бэйэ бэйэлэриттэн ураты диалектарга арахсыбыта. Холобур, кантон уонна мандарин (путунхуа) диалектар бэйэ бэйэлэриттэн ааҥл уонна немец тылын курдук уратылаахтар, ол иһин хоту олохтооҕо соҕуруу Кытай провинцияларыттан сылдьар киһи саҥатын өйдүө суоҕун сөп. Сорох лингвистар кытай тылын диалектарын биир тыл группатыгар киирсэр араас тылларын курдук көрөллөр. Кытай диалектара бары биир былыргыттан туһаныллар иероглифтарынан суруллар суруктаахтар. 

Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ официалык тылынан 1913 с. путуҥхуа ({{lang-zh|普通话}}，"норуот уопсай тыла") диэн кытай тылын хотугу диалегар үөскээбит тыл буолар. Кытай тылынан (бары диалектары холбоон) саҥарар дьон аан дойдуга аахсаана 1 миллиартан тахса киһи.

Кытайга олорор 56 атын омук бэйэлэрин тылларынан эмиэ саҥараллар. 

== Экономиката ==

Кэнники 30 сылларга КДР экономиката үрдээн иһэр, 2009 с. Кытай экономиката аан дойдуга брутто ис оҥоһугунан (БИО) АХШ уонна Дьоппуон кэнниттэн 3-с миэстэҕэ турар. КДР БИО-та 2009 с. $5,02 трлн тэҥнэсбитэ. 2009 сыл муус устар - бэс ыйын кэмигэр бу көрдөрүүгэ Кытай Дьоппуону сиппитэ. 

21-с үйэ саҥатыттан ыла Кытай космическэй уонна ядернай держава буолар. Чох, тимир, марганец, цинк, свинец, сурьма уонна вольфрам хостооһунугар Кытай аан дойдуга бастыыр. Ону тэҥэ аан дойдуга кокс, чугун, сталь, алюминий, цинк, олово, никель, телевизор, радио, мобильнай телефон, сууйар уонна тигэр массыына, велосипед, мотоцикл, чаһыы, фотоаппарат, хлопок, шелк, цемент, атах таҥаһа, эт, пшеница, ириис, хортуоска, табах оҥоһуутугар бастыыр. Маны таһынан аан дойду массыына оҥоһуутугар Дьоппуон уонна АХШ кэнниттэн турар. Экспорт объемунан Кытай аан дойдуга 1-кы миэстэҕэ турар. 

Кытай таһынааҕы табаар эргиирэ 2018 сыл түмүгүнэн 4,62 триллион долларга тиийбит, ол эбэтэр 12,6 %- нан үрдүк, 2017 сылга тэҥнээтэххэ. "Кытайга оҥоһуллубут табаар билигин аан дойду үрдүнэн көрсүөн сөп; ХХІ үйэҕэ дойду «аан дойду фабриката»буолбут. Аан дойдуга саамай улахан экспортер — Кытай экспорда бородууксуйа 100- тэн тахса көрүҥүн хабар. Кытайга фотоаппарат аан дойдуга атыыланар 50%, кондиционер 30%, массыына 25% сууйар массыына уонна быһа холодильник 20 %- на оҥоһуллар. 

Ону таһынан таможня статистика көрдөрөрүнэн, Кытай номнуо элбэх сыл устата текстильнай оҥоһуктары, таҥаһы, атах таҥаһын, чаһы, велосипедтары, иистэнэр массыыналары уонна да атын үлэлээх бородууксуйаны экспорга таһаараллар.

Кэнники 20 сыл устата Кытай компаниялара үгүстэрэ бэлиэтэннилэр атыы- эргиэн дьиэтин кээмэйин улаатыннарыы рынок улаатан иһэр. Ол гынан баран, улам улахана суох производство хаһаайыттарыттан ордук инвестиция наадатын көрөллөр. дизайн уонна реклама. Сетевой агентстволар КНР- га улахан уопуттаах буолбуттар, оттон Кытай реклама компаниялара сүрүн куораттарга (Пекин), Шанхай, Гуанчжоу) конкуреннаһар бородууксуйаны биэриэхтэрин сөп. Эбиитин кинилэр дьиэ кэргэттэрэ эмиэ рынокка көхтөөхтүк үөрэтэллэр уонна кыһаллаллар. курэххэ бары событиелар баар буолуохтара. Куорат бары куораттарын уулуссаларыгар ас-үөл кэккэлэһэ эдэр дьон сылдьар "рекламнай агентство" дьоҕус маҕаһыыннары көрсүөххэ сөп люди с достаточным знанием понятой ПО 300 юаней (45$) күлүүс " баннер.<ref>[https://as-pacific.com/blog/osobennosti-reklamy-i-marketinga-v-kitae/ Кытайга реклама уонна маркетинг уратылара]</ref>

КНР саамай тутаах эргиэн партнера 2014 сыллаахха Кытай таможнятын дааннайынан (товароборот — 600 млрд доллар) уонна АХШ (521 млрд доллар). 2000-2012 СС. АХШ экспорга 16,2 млрд доллартан 110,5 млрд долларга тиийэ улааппыт,оттон үөһэ ааттаммыт импорт 100,0 млрд доллартан 425,6 млрд долларга тиийэ. Америка экспортарын сүрүн ыстатыйалара (2012 сыл — скобкаларга бу табаар сыанатын ыйыллыбыт: севые бобы (14,9), гражданскай самолеттар, двигателлэр, оборудование уонна кинилэр чаастара (8,4), легковой массыыналар (5,7), алтан (4,4), полупроводниктар (3,9). Кытай экспорда штакка компьютернай оборудованиенан туруоруллубута (2012 сылга КНР- ка киллэриллибит компьютернай оборудованиетыттан 62,2 %- на АХШ- ка киллэриллибит компьютернай оборудованиетыттан).

Кытай эмиэ Европа уонна Россия рыноктарыгар улахан оонньооччунан буолла.

2004 сылга тас эргиэн кээмэйэ 850 млрд доллартан куоһарда.

2008-2012 Сс. Кытай [[Ниэп|нефть бородууктатын]] эмискэ элбэтэн (180,4 мөл. тоннаттан 273,8 мөл. тоннаҕа диэри), [[Таас чох|чох]] (41 мөл. тоннаттан 289 мөл. тоннаҕа диэри), [[Айылҕа гааһа|айылҕа гаһа]] (3,3 мөл. тоннаттан 30,3 мөл. тоннаҕа диэри), [[Тимир|тимир рудата]] (444 мөл. тоннаттан 720 мөл. тоннаҕа диэри).

Кытай таһынааҕы табаар эргиирэ 2018 сыл түмүгүнэн 4,62 триллион долларга тиийбит, ол эбэтэр 12,6 %- нан үрдүк, 2017 сылга тэҥнээтэххэ. "Кытайга оҥоһуллубут табаар билигин аан дойду үрдүнэн көрсүөн сөп; ХХІ үйэҕэ дойду «аан дойду фабриката»буолбут. Аан дойдуга саамай улахан экспортер — Кытай экспорда бородууксуйа 100- тэн тахса көрүҥүн хабар. Кытайга фотоаппарат аан дойдуга атыыланар 50%, кондиционер 30%, массыына 25% сууйар массыына уонна быһа холодильник 20 %- на оҥоһуллар.<ref>[https://ruskit-transit.ru/articles/dostavka-iz-kitaya-s-tamozhennym-oformleniem/ Таможня оҥоһуулаах Кытайтан табаары тиэйии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220628205358/https://ruskit-transit.ru/articles/dostavka-iz-kitaya-s-tamozhennym-oformleniem/ |date=2022-06-28 }}</ref>

== Үөрэх ==

=== Үрдүк үөрэх ===
Кытайдар үрдүк үөрэх кыһалара Азия бастыҥнарынан ааҕыллаллар. Кинилэртэн элбэх бэриллибит дипломнар Европаҕа уонна Америкаҕа үрдүктүк сыаналаналлар. Кытай салалтата национальнай үрдүкү оскуолатын сайыннарыыга олус элбэҕи оҥорор. Билигин Кытай үрдүк үөрэҕин кыһаларын улахан өттө библиотекалары, музейдары уонна аныгылыы лабораториялаах улахан технологическай научнай комплекстар. Университекка лекциялары ааҕарга аан дойду бастыҥ профессордарын үгүстүк ыҥыраллар. Кытай үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар омук дьонун тардыы улахан оруолламмыта. Ону тэҥэ, кыраныысса тас өттүгэр гражданнар тахсыылара улахан оруоллаах — 2011 сылга кыраныысса таһыгар 1,44 мөл. Кытай устудьуона үөрэммитэ.

Кытайдар үрдүк үөрэх кыһалара бары категорияларыгар араарыллан, үөрэх престиһыттан уонна хаачыстыбатыттан көрөн хас да категорияҕа араарылыннылар. Университекка киирэргэ бэлэмнэнэр оскуолалар биир кэлим экзамен туттараллар, түмүгүн киин оскуола устун сыаналыыллар. 2010- с сыллар саҕаланыыларыгар КНР үрдүк үөрэҕин кыһаларын устудьуоннара бары үөрэххэ киириэхтээхтэр этэ,оттон выпускниктар үллэриллиэхтээхтэр (үлэ контрагын түһэрсибит эрэ дьон, үлэ миэстэтин бэйэтэ талар кыахтара суох) .

Правительство чааһынай үөрэх тэрилтэлэрин өйүүр. Бастакы «чааһынай үөрэҕи көҕүлүүр туһунан сокуон " балаҕан ыйын 1 күнүттэн 2003 с. күүһүгэр киирбитэ. 2004 сыл бүтүүтэ 70 тыһыынчаттан тахса чааһынай оскуола араас тииптээх уонна таһымнаах, уопсай контингеннаах 14,16 мөлүйүөн үөрэнээччи, ол иһигэр 1279 чааһынай үрдүк үөрэх заведениелара уопсай контингеннаах 1,81 мөлүйүөнтэн тахса устудьуон баар. Чааһынай үөрэх Кытай үөрэҕириитин секторын аҥарыттан ордуга ылар.

Кытайга саамай ирдэбиллэринэн маннык идэлэр буолаллар: компьютернай технологияларга уонна программалааһыҥҥа специалистар, менеджердэр, бухгалтердар уонна аналитиктар, уобалас специалистара, маркетологтар, юристар, адвокаттар, тылбаасчыттар, инженердэр<ref>[https://dolphincargo.com.ua/samye-vostrebovannye-professii-v-kitae/ Кытайга саамай ирдэнэр идэлэр]</ref>

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

{{азия}}

[[Категория:Кытай|*]]
[[Категория:Дойдулар]]
[[Категория:Азия дойдулара]]