Бу сирэй Кыргыыстар куодун көр

{{Infobox Ethnic group
|group      = Кыргызтар </br>Кыргыздар
|image      = [[Билэ:Kyrgyz Manaschi, Karakol.jpg|200px]]
|caption    = Кыргыыс [[манас|манасчыта]], [[Каракол]]
|population = 4 млн
|region1    = {{flagcountry|Kyrgyzstan}}
|pop1       = 3.616 млн
|ref1       = 
|region2    = {{flagcountry|Uzbekistan}}
|pop2       = 225,000
|ref2       = 
|region3    = {{flagcountry|China}}
|pop3       = 144,000 
|ref3       = [http://www.paulnoll.com/China/Minorities/China-Nationalities.html]
|region4    = {{flagcountry|Afghanistan}}
|pop4       = 125,000
|ref4       = 
|region5    = {{flagcountry|Tajikistan}}
|pop5       = 81,000
|ref5       = 
|region6    = {{flagcountry|Pakistan}}
|pop6       = 60,000
|ref6       = 
|region7    = {{flagcountry|Russia}}
|pop7       = 32,000
|ref7       = [http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463]
|region8    = {{flagcountry|Kazakhstan}}
|pop8       = 11,000
|ref8       = [http://www.ide.go.jp/English/Publish/Mes/pdf/51_cap1_2.pdf]
|region9    = {{flagcountry|Ukraine}}
|pop9       = 3,000
|ref9       = [http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results]
|region10    = {{flagcountry|Turkey}}
|pop10       = 1,000
|ref10       = [http://www.ozturkler.com/data/0006/0006_08_22.htm]
|languages  = [[Кыргыз тыла]]
|religions  = [[Ислам]]
|related    = [[Түүр омуктар]]
}}

'''Кыргыыстар''' ([[кыргыз тыла|кырг]]. ''кыргыздар'' /qɯrɣɯzdar/ ''хырҕысдар''; ''биир ахс. кыргыз /qɯrɣɯz/''  ''хырҕыс'') диэн [[түүр омуктар|түүр омуга]]. Сүрүннээн [[Кыргызстан|Кыргыстааҥҥа]] олороллор. Ону таһынан [[Узбекистаан|Узбекистаанҥҥа]], [[Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ|Кытайга]],[[Тадьикистаан|Тадьикистаанҥҥа]], [[Арассыыйа|Арассыыйаҕа]], [[Казахстаан|Казахстаанҥҥа]], [[Туурсуйа|Туурсуйаҕа]], [[Афганистаан|Афганистаанҥҥа]] тарҕанан олороллор. [[Кыргыз тыла|Кыргыыс тылынан]] саҥараллар. Итэҕэллэрэ сунниттыы [[ислаам]]. Монголоид уонна европалыы раасалар икки ардыларынан сылдьар соҕуруу сибирдээҕи раасаҕа киирсэллэр.

== Этногенез (Омук үөскээһинэ) ==
Кыргыыстар бэйэлэрин Сибиир соҕуруу өттүгэр Енисей өрүскэ уонна Алтаайга олоро сылдьыбыт [[Енисей кыргыстара|Енисей кыргыыстарын]] сыдьааннарынан ааҕыналлар. 

[[Енисей кыргыстара]] б.э. VI үйэтигэр Енисей өрүһү буланнар, бары аҕа уустара холбоһон [[Кыргыс хаҕаната|Кыргыс хаҕанатаын]] тэрийбиттэр. 

840 сыллаахха [[Кыргыс хаҕаната]] былыргы [[Уйгуур хаҕаната|Уйгуур хаҕанатын]] сэриилээн урусхаллыыр уонна былыргы Монголия сирин-уотун үксүн баһылыыр. Ол эрэн Х  үйэҕэ монгуоллуу тыллаах киданнартан хотторон кыргыыстар Алтаай сиригэр көһөллөр.

Алтаайга тиийэн кыргыыстар биир салаалалара кинилэргэ уруулуу [[Кимаактар|кимаактары]] уонна илиҥҥи кыпчаактары кытары холбоһон олороллор. Чуолаан бу кэми - X-XII үйэлэри [[кыргыыс тыла]] үөскээбит кэминэн ааҕаллар. Алтаай кыргыыстара түүр омуктарыттан бастакынан  [[Чыҥыс Хаан|Чыҥыс Хааҥҥа]] бас бэриммиттэрэ уонна Монгол империятыгар холбоспуттара. XIII-XIV үйэлэргэ Алтаай кыргыыстарын үксэ Чаҕатай Улууһун сиригэр Тянь-Шань хайа диэки көспүттэрэ. Уонна онно тиийэн [[ислаам]] итэҕэлин ылынан олохтоох түүр (кыпчаак, карлук уо.д.а) уонна монгол (кара-кытай, найман уо.д.а.) биис уустарын кытта холбоһон барбыттар, ол түмүгэр билиҥҥи кыргыыс омуга үөскээбит.

Енисейгэ хаалбыт кыргыыстар [[Хакаастар|хакаас омук]] үөскүүрүгэр олук уурсубуттара. Алтаайдааҕы кыргыыстар (буруттар) алтай омук икки монгол омук икки састааптарыгар киирсибиттэрэ.

== Этноним (Омук аата) ==
Бэйэлэрин "кыргыз" диэн ааттаналлар. Ити курдук омук аата түҥ былыргыттан уларыйбакка кэлбитэ сэдэх көстүү быһытынан сыаналанар. Саха тылыгар биир үксүн сэбиэскэй саҕана нуучча тылыттан киирбит "киргиис" диэн аат туттуллар. Саха үһүйээннэригэр былыр "кыргыс" диэн омук Саха сирин киин өттүгэр олоро сылдьыбыта эмиэ кэпсэнэр. Арааб уонна Персия суруктарыгар былыр "хархыз", "хырхыр", кытайдарга "сяцзясы", "гекун" диэн ааттанар омук баара биллэр.

Кыргыыстар бэйэлэрэ ааттарын түүрдүү "кырк" ("түөрт уон") диэнтэн үөскээбитэ буолуо диэн сабаҕалыыллар, Манаас былыр түөрт уон аҕа ууһун холбообута ахтыллар. Атын сабаҕалааһыннар да бааллар. Саха тылыгар "кыргыс" диэн тыл "сэрииһит, сэрии" диэн суолталаах.

XVIII —  XX үйэлэргэ нууччалар [[Казахтар|казаахтары]] эмиэ киргииз диэн ааттыыллар этэ. 


Кыргыыстар Саха сиригэр
{| border="2" cellpadding="1" cellspacing="1"
|- bgcolor="#C0C0C0"
! colspan="6" |Суруйуу ыытыллыбыт сылларга Саха сиригэр кыргыыстар ахсааннара
|- bgcolor="#E3E3E3"
!1959
!1970
!1979
!1989
!2002
!2010<ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm</ref>
|- 
| align="right" |0|| align="right" |38|| align="right" |152|| align="right" |566|| align="right" |1 454
|5022
|-
|- bgcolor="#E3E3E3"
|
|}
{{rq|img|style|translate|sources|stub|}}
[[Категория:Кыргыыстар| ]]