Харахалпах тыла
Харахалпах тыла (Qaraqalpaq tili) диэн биир түүрк тыла. Харахалпах омук тыла. Харахалпахстан Республикатын сорумдьу тыла. Саҥарааччыларын ахсаана 583,410 киһи (2010 сыл). Кыпчак тылларын кыпчак-ноҕай бөлөҕөр киирэр. Казах уонна ноҕай тылларыгар ордук чугас. Харахалпах тыла икки түөлбэ тыллаах: хотугулуу-илин уонна со5уруулуу-ар5аа. Харахалпах тылын күнэ ахсынньы 1 күнүгэр бэлиэтэнэр.
Географията
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Харахалпах тыла сүрүн тарҕаммыт сирдэрэ Харахалпахстан Республиката, Узбекистан Хорезм уонна Фергана улуустара. Казахстаҥҥа син балачча тарҕаныылаах. Арассыыйаҕа, Туркменистаҥҥа, Түүркүйэҕэ кыра харахалпах диаспоралара бааллар. Афганистаҥҥа харахалпах тылын 2000 киһи билэр.
Лексиката
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сирэй солбуйар ааттар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]| Соҕотох | Элбэх | |
|---|---|---|
| Бастакы сирэй | men 'мин' | bizler 'биһиги' |
| Иккис сирэй | sen 'эн' | sizler 'эһиги' |
| Үһүс сирэй | ol 'кини' | olar 'кинилэр' |
Ахсааннар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Bir — 1, eki — 2, úsh — 3, tórt — 4, bes — 5, altı — 6, jeti — 7, segiz — 8, toǵız — 9, on — 10, júz — 100, mıń — 1000.
Суруга
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1924-1928 сылларга араб суруга, 1928-1940 сылларга латин алпабыыта, 1940-1994 сылларга кирилл алпабыыта. 1994 сылтан ыла харахалпах тыла латин алпабыытынан суруктанар.
| Кирилл | Латин | Араб | IPA |
|---|---|---|---|
| Аа | Aa | ا / ـا | /a/ |
| Әә | Áá | ە / ـە | /æ/ |
| Бб | Bb | ب | /b/ |
| Вв | Vv | ۋ | /v/ |
| Гг | Gg | گ | /ɡ/ |
| Ғғ | Ǵǵ | ع | /ɣ/ |
| Дд | Dd | د | /d/ |
| Ее | Ee | ە / ـە | /e/ |
| Ёё* | yo | یو | /jo/ |
| Жж | Jj | ج | /ʒ/ |
| Зз | Zz | ز | /z/ |
| Ии | Ii | ى / ىـ | /i/ |
| Йй | Yy | ي / يـ | /j/ |
| Кк | Kk | ك | /k/ |
| Ққ | ق | /q/ | |
| Лл | Ll | ل | /l/ |
| Мм | Mm | م | /m/ |
| Нн | Nn | ن | /n/ |
| Ңң | Ńń | ڴ | /ŋ/ |
| Оо | Oo | و | /o/ |
| Өө | Óó | و | /œ/ |
| Пп | Pp | پ | /p/ |
| Рр | Rr | ر | /r/ |
| Сс | Ss | س | /s/ |
| Тт | Tt | ت | /t/ |
| Уу | Uu | وُ | /u/ |
| Үү | Úú | وُ | /y/ |
| Ўў | Ww | ۋ | /w/ |
| Фф | Ff | ف | /f/ |
| Хх | Xx | ح | /x/ |
| Ҳҳ | Hh | ه / هـ | /h/ |
| Цц | Cc | تس | /ts/ |
| Чч | Ch;ch | چ | /tʃ/ |
| Шш | Sh;sh | ش | /ʃ/ |
| Щщ* | sch | شش | /ʃtʃ/ |
| Ъъ* | |||
| Ыы | Íı | ى / ىـ | /ɯ/ |
| Ьь* | |||
| Ээ | Ee | ە / ـە | /e/ |
| Юю* | yu | يوُ | /ju/ |
| Яя | ya | يا | /ja/ |