Бу сирэй Алтан Ордуу куодун көр

[[Билэ:Golden Horde flag 1339.svg|мини|Алтан Ордуу былааҕа]]
'''Алтан Ордуу''' (''Дьүчи улууһа'' да дииллэр; [[Түүр тыллара|түүр.]] ''Улу'' ''Улуус'' — "Улуу Улуус"<ref>[http://www.hermitagemuseum.org/html_Ru/03/hm3_5_13_1.html Золотая Орда] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111023202504/http://www.hermitagemuseum.org/html_Ru/03/hm3_5_13_1.html |date=2011-10-23 }}</ref>) – орто үйэтээҕи элбэх араас омуктардаах Евразия киинигэр баар буола сылдьыбыт дойду.

Алтан Ордуу 1224–1266 сылларга Моҕол империятын сороҕото этэ.

1266 сыллаахха Мэнгу-Тимур кэмигэр Алтан Ордуу Моҕол империятыттан тутулуга суох буолбут.

1320-с сыллар саҕаланыыларыгар Узбек хаан [[Ислаам|исламы]] Алтан Ордуу дойду итэҕэлэ оҥорор.
[[Билэ:Golden Horde 1389-ru.svg|мини|Алтан Ордуу сирэ]]
XV үйэ ортотугар Алтан Ордуу хаста да тутулуга суох дойдуларга ыһыллыбыта. Ордуу киин чааһа Улуу Ордуу буолан XVI үйэ саҕаланыытыгар диэри тиийбитэ.

== Аата уонна сирэ ==
''Алтан Ордуу'' диэн аат аан маҥнай 1556 сыллаахха ''Казан историята'' диэн айымньыга туттуллубута. Ол иннинэ нуучча суруктарыгар Алтан Ордуу ''Орда'' эрэ диэн ааттыыллара. XIX үйэттэ ылата историяҕа ''Алтан Ордуу'' ([[Нуучча тыла|нууч.]]: ''Золотая Орда'') диэн аат киэҥник туттулар буолбута.

Алтан Ордуу бэйэтин суруктарыгар уонна илиҥҥи (сүрүннээн арааб-перс) источниктарга бу дойду биир кэлим аата суох. Сүрүннээн ''улуус'' диэн тыл туттуллара, сороҕор ''Улуг улуус'' (Улуу улуус), ''улуус Бэркэ'' (Бэркэ улууһа) дииллэрэ. Ону тэҥэ арааб-перс тыллаах источниктара ''Дэшт-и-Кипчак'' (Кыпчак дэхси сирэ) диэн аат киэҥник тарҕаммыта<ref>См.: {{книга|автор=Егоров В. Л.|заглавие=Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв|место=М.|издательство=Наука|год=1985|страницы=}}</ref>. Арааб-перс тыллаахтар ''ордуу'' диэн тылынан хаан олорор сирин ааттыыр этилэр (XV үйэттэн биирдэ ''дойду'' диэн суолталанар). Ибн Баттута диэн перс тыллаах айанньыт Узбек хаан олорор сирин ойуулууругар ''алтан ордуу'' ([[Перс тыла|перстии]] اردوی زرین urdu-ye zarrin) диэн этиини туттубута.

Нуучча тылыгар ''ордуу'' тыл сэрии (''войско'') диэн суолтаах этэ. Ол эрээри XIII–XIV ыккардаларыгар бу тыл ''дойду'' диэн суолталанар, ол иннинэ Алтан Ордууну ''Татары'' эрэ дииллэрэ<ref>''Султанов Т. И.'' [http://www.tatworld.ru/article.shtml?article=563&section=0&heading=172 Как улус Джучи стал Золотой Ордой].</ref>.

Алтан Ордуу кыраныыссаларын XIV үйэҕэ олорбут [[Арааб тыла|арааб тыллаах]] Ал-Омари диэн историк  быһаарбыта: <blockquote>Бу дойду кыраныыссалара Джейхун өттүттэн — Хорэзм, Саганак, Сайрам, Йаркэнд, Дьэнд, Сарай, Мадьар куорат, Азака-Кака, Акча-Кэрмэн, Кафа, Судак, Саксин, Укэк, Булҕар, Сибиир сирэ, Ибирь, Башкырд уонна Чулыман…<ref>В. Тизенгаузен. Сборник материалов, относящихся к истории Орды (стр. 215), арабский текст (стр. 236), русский перевод (Б. Греков и А. Якубовский. Золотая Орда, стр. 44).</ref></blockquote>

== История ==
[[Билэ:Batu.png|мини|257x257пкс|Бату-хаан, орто үйэтээҕи Кытай уруһуйа]]

=== Алтан Ордуу үөскээһинэ ===
1224 сыллаахха Чыҥыс Хаан тэрийбит Моҕол империята хас да улуустарга арахсыбыта, ол арахсыыга Дьүчи Улууһа (Алтан Ордуу) үөскээбитэ. Дьүчи уола Бату салайбыт Арҕааҥы сэрии (1236–1242 сыллар) кэнниттэн улуус арҕаа диэки тарҕаммыта уонна Волга өрүһүнэн кииннэммитэ. 1251 сыллаахха Каракорумҥа курултай буолбута. Ол курултайга улуу хаан Тулуй уола Мөҥкэ ([[Нуучча тыла|нууч.]]: ''Мунке'') буолбута. Бату аҕа таһымнаах буолан Мөҥкэни өйөөбүтэ, ол оннугар кини улууһун таһыма үрдүүрүн ирдээбит буолуохтаах<ref>{{книга|автор=Вернадский Г. В.|заглавие=Монголы и Русь|оригинал=The Mongols and Russia|ответственный=Пер. с англ. Е. П. Беренштейна, Б. Л. Губмана, О. В. Строгановой|ссылка=http://gumilevica.kulichki.net/VGV/vgv302.htm#vgv302para02|место=Тверь, {{М.}}|издательство=ЛЕАН, АГРАФ|год=1997|страницы=|страниц=480|isbn=5-85929-004-6|тираж=7000}}</ref>.

=== Моҕол империятыттан арахсыы ===
Бату өлбүтүн Алтан Ордуу саҥа хаана Сартак буолбута. Кини ол кэмҥэ Мөҥкэ-хааҥҥа Моҕол сиригэр сылдьыбыт. Сартак дойдутугар төннөн иһэн өлөн хаалбыт. Саҥа хаан Бату атын уола аҕыйах саастаах Улагчи буобута, ол эрээри кини эмиэ сотору буолан баран өлөн хаалбыт<ref>{{книга|автор=Рашид ад-Дин.|заглавие=Сборник летописей|ответственный=Пер. с персидского Ю. П. Верховского, редакция проф. И. П. Петрушевского|ссылка=http://samlib.ru/k/konstantin_p/t2.shtml|место=М., Л.|издательство=Издательство Академии Наук СССР|год=1960|том=2|страницы=81}}</ref>.

Улуус саҥа хаана Бату быраата Бэркэ (1257–1266) буолбут. Бэркэ өссө эдэр сылдьан [[ислам]] итэҕэлин ылыммыт этэ, ол эрээри атын үрдүк таһымнаах улуус тойотторо ислам итэҕэлин ылымматахтар. Ол да буоллар Бэркэ [[Волгатааҕы Булҕар сирэ|Булҕар сирин]] уонна [[Орто Азия]] баай ыалларын өйөбүллэрин ситиспитэ уонна үөрэхтээх мусульманнары бэйэтигэр тардыбыта<ref>{{книга|автор=Греков Б. Д., Якубовский А. Ю.|часть=Часть I. Образование и развитие Золотой Орды в XIII—XIV вв.|заглавие=Золотая Орда и её падение|ссылка=http://www.krotov.info/lib_sec/04_g/gre/grekov_01.htm|место={{М.}}—{{Л.}}|год=1950}}</ref>. Бэркэ кэмигэр куораттар улаатан саҕалаабыттар, мэчиэттэр, минареттэр, мэдрэсэлэр, караван-сарайдар тутуллубуттар.
[[Билэ:Минарет.jpg|хаҥас|мини|224x224пкс|XIII бүтүүтүгэр тутуллубут Булҕар куорат мэчиэтин минаретэ]]
Бэркэ ыҥырыытынан Алтан Ордууга Ираантан уонна Египеттэн үөрэхтээхтэр, суруйааччылар, Хорезмтан урбаанньыттар, уустар кэлбиттэрэ. Алтан Ордуу атын дойдулары кытта атыы-эргиэн ситимэ күүһүрбүтэ.

Бату хаан сиэнин Мэнгу-Тимур кэмигэр (1266–1282 сыллар) Алтан Ордуу Моҕол империятыттан тутулуга суох буолбута.
[[Билэ:Tamga_Mengu-Timur.png|мини|163x163пкс|Мэнгу-Тимур бэлиэтэ]]

=== Алтан Ордуу муҥутуур кэмэ ===
Узбек хаан (1313–1341) уонна кини уолун [[Дьанибэк]] (1342–1357) кэмэ Алтан Ордуу муҥутуур күүһүн уонна сайдыытын кэмэ буолар. 1320-с сыллах саҕаланыыларыгар Узбек хаан ислам дойду итэҕэлэ буоларын биллэрбитэ. Исламы ылыныан баҕарбакка өрө турбут тойоттору өлөрбүттэр. Узбек хаан ыйааҕынан саҥа киин куорат Сарай ал-Дьадид тутуллубута. Ордуу Арҕааҥы Европа, Арҕааҥы Азия дойдуларын, Египети, Индияны уонна Кытайы кытта атыы-эргиэн ситимнээх этэ<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Золотая орда|Н. Веселовский}}</ref>.

=== Алтан Ордуу ыһыллыыта ===
XIV үйэ 60-с сылларыгар Алтан Ордууга улахан уларыйыылар саҕаламмыттара. 1361 сыллаахха Алтан Ордууттан Орда-Эдьэн Улууһа арахсыбыта. Ол да буоллар 1390-с сылларга диэри Алтан Ордуу сомоҕо дойду этэ. Тамерлан сэриитин уонна ол кэннэ буолбут кризис түмүгэр Алтан Ордуу ыһыллыбыта.

1420-с сыллар саҕаланыыларыгар Сибиир ханствота, 1428 сыллаахха Узбек ханствота, онтон Казан (1438), Кырыым (1441), [[Ноҕай Ордуута]] (1440-с сыллар) уонна Казах ханствота (1465) үөскээбиттэрэ<ref>[http://www.kyrgyz.ru/?page=285 ''Р. Ю. Почекаев.'' Суд и правосудие в Золотой Орде.] </ref>. Кичи-Муһаммад хаан өлбүтүн кытта Алтан Ордуу суох буолбута.

== Хааннар ==
Алтан Ордуу Моҕол империятын сороҕото эрдэҕинэ:

# Дьүчи, Чыҥыс Хаан уола (1224—1227)
# Бату (1208—1255), Дьүчи уола (1227—ок. 1255)
# Сартак, Бату уола (1255/1256)
# Улагчи, Бату (эбэтэр Сартака) уола (1256—1257)
# Бэркэ, Дьүчи уола (1257—1266)
# Мэнгу-Тимур, Тукан уола, Бату сиэнэ (1266—1269)

=== Хааннар ===

# Менгу-Тимур (1269—1282)
# Туда Менгу (1282—1287)
# Тула Буга (1287—1291)
# Тохта (1291—1312)
# Узбек-хан (1313—1341)
# Тинибек (1341—1342)
# [[Дьанибэк]] (1342—1357)
# [[Бэрдибэк]] (1357—1359)
# Кульпа (1359 атырдьах ыйа—1360 тохсунньута)
# Науруз-хан (1360 тохсунньута—бэс ыйа)
# Хизр-хан (1360 бэс ыйа—1361 атырдьах ыйа)
# Тимур-Ходжа-хан (1361 атырдьах ыйа—балаҕан ыйа)
# Ордумелик (1361 балаҕан ыйа—алтынньыта)
# Кильдибек (1361 алтынньыта—1362 балаҕан ыйа)
# Мурад хан (1362 балаҕан ыйа—1364 күһүнэ)
# Мир Пулад (1364 күһүнэ—1365 балаҕан ыйа)
# Азиз шейх (1365 балаҕан ыйа—1367)
# Абдуллах-хан (1367—1368)
# Хасан-хан (1368—1369)
# Абдуллах-хан (1369—1370)
# Мухаммед Булак-хан (1370—1372)
# Урус-хан (1372—1374)
# Черкес-хан (1374—начало 1375)
# Мухаммед Булак-хан (начало 1375—июнь 1375)
# Урус-хан (июнь—июль 1375)
# Мухаммед Булак-хан (июль 1375—конец 1375)
# Каганбек (Айбек-хан) (конец 1375—1377)
# Арабшах (Кары-хан) (1377—1380)
# [[Тохтамыш]] (1380—1395)
# Тимур Кутлуг (1395—1399)
# Шадибек (1399—1407)
# Пулад-хан (1407—1411)
# Тимур-хан (1411—1412)
# Джалал ад-Дин-хан (1412—1413)
# Керимберды (1413—1414)
# Кепек (1414)
# Чокре (1414—1416)
# Джаббар-Берди (1416—1417)
# Дервиш-хан (1417—1419)
# Кадыр-Берди (1419)
# Хаджи-Мухаммад (1419)
# Улу Мухаммед (1419—1423)
# Барак-хан (1423—1426)
# Улу Мухаммед (1426—1427)
# Барак-хан (1427—1428)
# Улу Мухаммед (1428)
# Кичи-Мухаммед (1428)
# Улу Мухаммед (1428—1432)
# Кичи-Мухаммед (1432—1459)

== Быһаарыылар ==
{{Быһаарыылар|2}}

== Кинигэлэр ==
{{refbegin|2}}
* ''[[Карпини, Джованни Плано]], [[Гийом де Рубрук]]''. [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=140714 История Монголов]. / Путешествие в восточные страны. — {{СПб.}}: 1911.
* {{Кинигэ|автор=[[Греков, Борис Дмитриевич|Греков Б. Д.]], [[Якубовский, Александр Юрьевич|Якубовский А. Ю.]]|заглавие=Золотая Орда и её падение|ссылка=http://www.krotov.info/lib_sec/04_g/gre/grekov_00.htm|место={{М.}}, {{Л.}}|издательство=Издательство АН СССР|год=1950|страницы=}}
* {{Кинигэ|автор=Егоров В. Л.|заглавие=Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв|ответственный=Отв. редактор В. И. Буганов|ссылка=https://web.archive.org/web/20080410234058/http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm|место=М.|издательство=Наука|год=1985|страницы=|страниц=|тираж=11&nbsp;000}} {{Wayback|url=http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm|date=20080410234058}}
* {{Кинигэ|автор=Закиров С.|заглавие=Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом|ответственный=Отв. редактор В. А. Ромодин|место=М.|издательство=Наука|год=1966|страницы=|страниц=160}}
* ''Исхаков Д. М., Измайлов И. Л.'' [http://www.tataroved.ru/publicat/ish_izm.pdf Этнополитическая история татар в VI — первой четверти XV века. — Казань: Институт истории Академии наук Татарстана, 2000.]
* ''[[Карышковский, Пётр Осипович|Карышковский П. О.]]'' Куликовская битва. — {{М.}}, 1955.
* {{Кинигэ|автор=Кулешов Ю. А.|часть=Производство и импорт оружия как пути формирования золотоордынского комплекса вооружений|заглавие=Золотоордынская цивилизация. Выпуск 3|ссылка=http://millitarch.ru/?p=479|место=Казань|издательство=Изд. «Фэн» АН РТ|год=2010|страницы=73—97}}
* ''[[Кульпин-Губайдуллин, Эдуард Сальманович|Кульпин Э. С.]]'' Золотая Орда. — {{М.}}: Московский лицей, 1998; {{М.}}: URSS, 2007.
* {{Кинигэ|автор=Мыськов Е. П.|заглавие=Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.)|место=Волгоград|издательство=Издательство Волгоградского государственного университета|год=2003|страницы=|страниц=178|isbn=5-85534-807-5|тираж=250}}
* {{Кинигэ|автор=Сафаргалиев М. Г.|заглавие=Распад Золотой Орды|место=Саранск|издательство=Мордовское книжное издательство|год=1960|страницы=}}
* {{Кинигэ|автор=[[Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич|Фёдоров-Давыдов Г. А.]]|заглавие=Общественный строй Золотой Орды|место=М.|издательство=Издательство Московского университета|год=1973|страницы=}}
* [http://kitap.net.ru/islam/fedorov-davydov.php ''Фёдоров-Давыдов Г. А.'' Религия и верования в городах Золотой Орды.].
* ''Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б.'' Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — {{М.}}, 2003.
* Широкорад, А. Б. Русь и Орда. М.: Вече, 2008.
* Рудаков, В. Н. Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII—XV вв. М.: Квадрига, 2009.
* Трепавлов, В. В. Золотая Орда в XIV столетии. М.: Квадрига, 2010.
* Каргалов, В. В. Свержение монголо-татарского ига. М.; УРСС, 2010.
* ''Почекаев Р. Ю.'' Цари ордынские. СПб.: Евразия, 2010.
* Каргалов, В. В. Конец ордынского ига. 3-е изд. М.: УРСС, 2011.
* Каргалов, В. В. Монголо-татарское нашествие на Русь. XIII век. 2-е изд. М.: Либроком, 2011 (Академия фундаментальных исследований: история).
* Тулибаева Ж. М. «Улус-и арба-йи Чингизи» как источник по изучению истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация. Сборник статей. Выпуск 4. — Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2011. — С. 79-100.
* {{Кинигэ|автор=[[Елагин, Виталий Сергеевич|Елагин В. С.]]|год=2012|тираж=|isbn=978-5-85921-950-6|серия=|страниц=242|столбцы=|страницы=|том=|издательство=Изд. НГПУ|часть=|место=Новосибирск|издание=|ответственный=Новосибирский гос. пед. ун-т|викитека=|ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006722834|оригинал=|заглавие=Золотая Орда. XIII век|ссылка часть=|ref=}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Золотая орда}}
* [http://www.tatmir.ru/article.shtml?article=618&section=0&heading=0 Все ханы Золотой Орды] // Татарский мир, 2004, № 17.
* [http://runivers.ru/lib/book4372/ Череванский В. П. Хронология событий в ходе борьбы России с татаро-монголами. — СПб.: Государственная Типография, 1898.— 42 с.]
{{refend}}

== Өссө маны көр ==
* [[Күөх Ордуу]]
* [[Маҥан Ордуу]]

[[Категория:Түүрдэр]]