Бу сирэй 1942 сыл куодун көр

{{Сыллар|1942}}

'''1942''' сыл.

== Туох буолбута ==
=== Тохсунньу ===
* [[Тохсунньу 2]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Иккис аан дойду сэриитэ]]: Дьоппуон сэбилэниилээх күүстэрэ Филиппиин киин куоратын [[Манила]]ны сэриилээн ылбыттар.
* [[Тохсунньу 8]] — [[Стивен Хокинг]] — [[Англия]] [[физик|физигэ]] уонна [[математик|математига]]. Аан дойду биир бастыҥ түөрүйэ чинчийээччитэ. Анал үөрэҕэ суох дьоҥҥо физиканы быһаарар элбэх ыстатыйалары уонна кинигэлэри суруйбута.
* [[Тохсунньу 11]] — Аан дойду иккис сэриитэ: Дьоппуон аармыйата [[Малайзия]] киин куоратын [[Куала Лумпур|Куала-Лумпур]]у ылбыт.
* [[Тохсунньу 19]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[дьоппуон]]нар Британия Ииндийэтин састаабыгар киирэр [[Бирма|Бирмаҕа (Мьянмаҕа)]] кимэн киириини саҕалаабыттар.
* [[Тохсунньу 25]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Таиланд]] АХШ-ка уонна Англияҕа сэриини биллэрбит.
* [[Тохсунньу 31]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Сойуустаах сэриилэр дьоппуоннартан Малайя аттынааҕы кыргыһыыга хотторон [[Сингапур]]га чугуйбуттар.

=== Олунньу ===
* [[Олунньу 1]] — [[АХШ]] бырабыыталыстыбатын официальнай тас дойдуларга иһитиннэрэр радио сулууспата "Америка куолаһа" үлэтин саҕалаабыт. [[Тымныы сэрии]] кэмигэр нууччалыы уонна атын ССРС тылларынан саҥарар "Америка куолаһа", ону кытары "Көҥүл" араадьыйа, [[Сэбиэскэй Сойуус]] дьоно аан дойду сонуннарын истэллэригэр биир сүрүн источник буолбуттара.
* [[Олунньу 6]] — Калининскай фронт: ньиэмэс 9-с аармыйата ССРС 29-с аармыйатын икки өттүтэн кимэн киирбит (илинтэн [[Ржев]] өттүнэн уонна арҕааттан Оленино өттүнэн), 39-с аармыйа уонна 11-с кавалерия корпуһун ситимнэрин быспыт, түмүгэр 29-с аармыйаны төгүрүйбүт.
* [[Олунньу 8]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Япония Сингапурга саба түспүт.
* [[Олунньу 15]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Сингапур]] сууллубут. 85 000 киһилээх [[Британия]] аармыйата 36 000 киһилээх [[Дьоппуон]] аармыйатыгар бэриммит уонна улахан стратегическэй суолталаах куораты Сингапуру туран биэрбит.
* [[Олунньу 19]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: АХШ бэрэсидьиэнэ [[Рузвельт, Франклин Делано|Франклин Д. Рузвельт]] 9066 № ыйаахха илии баттаан, дьоппуон төрүттээх американецтары аналлаах лааҕырдарга хаайары байыаннайдарга көҥүллээбит.
* [[Олунньу 27]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр Голландия Ост-Ииндийэтигэр ([[Индонезия]]) ''[[Ява байҕала|Ява байҕалын]] кыргыһыыта'' буолбут. [[Дьоппуон]] флота [[Нидерланды]], [[Британия]] уонна [[АХШ]] кыттыгастыы флоттарын үлтүрүппүт. Сарсыныгар дьоппуоннар Ява арыытыгар тиксибиттэр.

=== Кулун тутар ===
* [[Кулун тутар 8]] — Аан дойду иккис сэриитэ: [[Нидерланд|Голландия]] Ост-Индията Яваны дьоппуоннарга туран биэрбит.
* [[Кулун тутар 8]] — Аан дойду иккис сэриитэ: [[Дьоппуон|Япония]] сэриилэрэ Рангуну уонна Бирманы Британияттан былдьаабыттар.
* [[Кулун тутар 26]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: оккупацияламмыт Польшаҕа баар Освенцим лааҕырга бастакы дьахталлары аҕалбыттар.
* [[Кулун тутар 29]] — Германия [[Любек]] куоратын Британия ВВС-тара буобмалаабыттар, бу ньиэмэс куораттарын бастакы бөдөҥ ситиһиилээх буомаблааһыннара этэ.
* [[Кулун тутар 30]] — Бүлүү оройуонун военкоматынан аармыйаҕа ыҥырыллыбыт [[Гуляев Дмитрий Алексеевич|Дмитрий Гуляевка]] бастакы кыргыһыытыгар сыысхала суох ытарын көрөн кулун тутар 30 күнүгэр оптическай прицеллаах бинтиэпкэни туттарбыттар, снайпер буолбут.

=== Муус устар ===
* [[Муус устар 3]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: дьоппуон сэриилэрэ Бата-ан тумул арыыга АХШ уонна Филипиин сэриилэрин утары кимэн киириини саҕалаабыттар.
* [[Муус устар 10]] — [[II Аан Дойду сэриитэ|II Аан дойду сэриитин]] саҕана Британияҕа бэлэми ааспыт этэрээт [[Чиэхийэ|Богемия уонна Моравия]] имперскэй протекторыгар Р. Гейдриххэ саба түспүтэ.

=== Ыам ыйа ===
* [[Ыам ыйын 5]] — Британия, Соҕуруу Африка Сойууһун уонна Австралия сэриилэрэ Франция холуонньатыгар Мадагаскаарга саба түспүттэр. Байыаннай эпэрээһийэ соруга — Япония байыаннай баазалара Африкаттан чугас олохтоноллорун бохсуу. Ол саҕана Франция Виши бырабыыталыстыбата Германияттан тутулуктааҕа, ол аата Япония диэки этэ.
* [[Ыам ыйын 5]] — [[Дьокуускай]] куоракка «Центральнай» (ол саҕана «Детскай» диэн ааттааҕа) киинэ тыйаатыра аһыллыбыт.

* [[Ыам ыйын 6]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Филиппин арыыларын баһылыырга сүрүн суолтаны ылбыт Коррехидор иһин кыргыһыыга дьоппуоннар АХШ сэриилэрин кыайбыттар, 11 тыһыынча АХШ уонна Филиппин саллаата билиэн түбэспит.
* [[Ыам ыйын 9]] — Саха АССР обкуома бюроҕа «Работник печати» диэн танковай колоннаҕа харчы хомуйар туһунан уураах таһаарбыт.
* [[Ыам ыйын 10]] — [[Дьокуускай]]га Польша посольствотын үбүлээһининэн польскай начальнай оскуола аһыллыбыт. Бу оскуолаҕа депортацияҕа түбэспит поляктар оҕолоро үөрэммиттэр. Бастакы үөрэх сылыгар 86 оҕо үөрэммит. Бу оскуола 1944 сыллаахха от ыйыгар поляктар дьиэлэригэр барбыттарын кэннэ сабыллыбыт.
* [[Ыам ыйын 12]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: Харьков иһин иккис кыргыһыы: маршал [[Тимошенко Семен|Семен Тимошенко]] чаастара Изюм плацдармыттан бөдөҥ кимэн киириини саҕалаабыттар, ол эрээри икки нэдиэлэ буолан баран төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэр.
* [[Ыам ыйын 20]] — [[Аҕа Дойду сэриитин уордьана]] бэриллэр буолбут. Икки истиэпэннээх. Бу уордьанынан ситиһилээх байыаннай эпэрээссийэ кэмигэр хорсун быһыыларын, эрдээх санааларын көрдөрбүт Кыһыл аармыйа, флот, НКВД уонна бартыһаан этэрээтин байыастара наҕараадаланаллара.

* [[Ыам ыйын 27]] — Лондоҥҥа бэлэмнэммит [[Чехолсловакия]] аармыйатын диверсиялыыр этэрээтэ [[Прага]]ҕа Гейдрих диэн Гитлер чугас киһитигэр саба түспүтэ. Рейх куттала суох буолуутун управлениетын тойоно Рейнхард Гейдрих өлөрдүү бааһырбыта. Бу кэнниттэн ньиэмэстэр Богемияҕа уонна Моравияҕа 13 тыһыынчаттан тахса киһини хаайыыга бырахпыттара, сорох дааннайынан 5 тыһыынчаттан тахса киһи өлөрүллүбүтэ. 

* [[Ыам ыйын 29]] — [[Харьков]] таһыгар сэбиэскэй сэриилэр хотторбут күннэрэ. Кыһыл аармыйа 270 тыһыынча киһи сүтүктэммитэ (онтон 171 тыһыынчата төннүбэт сүтүк). Бу түмүгэр ньиэмэстэр Хапхааска уонна Волгаҕа чугаһыыр кыахтаммыттара.
* [[Ыам ыйын 30]] — Аан дойду иккис сэриитэ: биир тыһыынча Британия бомбардировщига балтараа чаас тухары Кёльн куораты (Германия) буомбалаабыттар.

=== Бэс ыйа ===
* [[Бэс ыйын 11]] — ССРС уонна АХШ ыккардыларыгар [[Иккис аан дойду сэриитин кэминээҕи ленд-лиз сөбүлэҥэ|ленд-лиз сөбүлэҥэр]] илии баттаммыт.
=== Алтынньы ===
* [[Алтынньы 7]] — [[Аляска]] (АХШ) Ном уонна Фэрбенкс куораттарыттан бастакы лендлиз сөмүлүөттэрэ Сэбиэскэй Сойууска көппүттэр. Штурваалга сэбиэскэй лүөччүктэр олороллоро. Бу күнтэн "[[«Аляска-Сибиир» тыраасса|Фэрбенкс—Дьокуускай—Красноярскай]]" тыраасса аһыллыбыта.
* [[Алтынньы 23]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ|Аан дойду иккис сэриитин]] кэмигэр [[Эгиипэт|Эгиипэккэ]] [[Улуу Британия]] аармыйата [[Германия]] уонна [[Италия]] аармыйаларын утары иккис Эль-Аламейн кыргыһыытын саҕалаабыт. Британия аармыйата быдан баһыйар ахсааннаах буолан кыргыһыыны кыайбыта уонна быыстала суох кимэн киирэн Хотугу [[Африка]]ттан өстөөхтөрүн үүрбүтэ.
* [[Алтынньы 28]] — ''Аляска трассата'' [[Аляска]]ны [[Хотугу Америка]] суолларын ситимигэр холбообут. Бу трасса Аляскаттан [[Соҕуруу Америка]] соҕуруу уһугар диэри тыргыллар ''Панамерикан шоссе'' сорҕото буолар.

=== Сэтинньи ===
* [[Сэтинньи 12]] — Аан дойду иккис сэриитэ: Гуадалканал иһин үс хонуктаах байҕал кыргыһыыта [[Америка Холбоһуктаах Штааттара|АХШ]] уонна [[Дьоппуон]] сэриилэрин ыккардыгар саҕаламмыт. Дьоппуоннар кыайтарбыттар.
* [[Сэтинньи 17]] — [[АлСиб]] устуоруйатыгар саамай улахан авиакатастрофа буолбут: [[Красноярскай]]тан [[Киренскай]]га лүөччүктэри төттөрү илдьиэхтээх Ли-2 сөмүлүөт саахалламмыт, сүүрбэттэн тахса киһи өлбүт.
* [[Сэтинньи 19]] — [[Сталинградтааҕы кыргыһыы]] кэмигэр сэбиэскэй аармыйа "Уран" диэн ааттаах утары кимэн киирии эпэрээссийэтин саҕалаабыт. Үс фронт кимэн киириитин түмүгэр икки Германия, икки Румыния уонна биир Италия аармыйалара урусхалламмыттар, ону кытары [[Сталинград]]ка ньиэмэс 6-с аармыйата уонна атын чаастара төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэр.
* [[Сэтинньи 23]] — 330-тыһыынчалаах ньиэмэс сэриилэрин бөдөҥ бөлөҕүн [[Сталинградтааҕы кыргыһыы|Сталинград]] анныгар төгүрүктээһин түмүктэммит.
=== Ахсынньы ===
* [[Ахсынньы 2]] — [[АХШ]] [[Чикаго]]тыгар [[Италия]]ттан төрүттээх учуонай [[Энрико Ферми]] бастакынан хонтуруолланар субурҕа ядернай реакцияны ыыппыт.
* [[Ахсынньы 20]] — Аан дойду Иккис сэриитэ: дьоппуон сөмүөлүөттэрэ [[Калькутта]]ны (Ииндийэ) буомбалаабыттар.
* [[Ахсынньы 22]] — [[Аан дойду иккис сэриитэ]]: [[Адольф Хитлер|Адольф Гитлер]] [[Фау-2]] ракетаны оҥорор туһунан дьаһалга илии баттаабыт.
* [[Ахсынньы 24]] — 24-с танковай корпус Тацинскай станцияны ылан Сталинград анныгар төгүрүктээһиҥҥэ түбэспит ньиэмэстэр аармыйаларын хааччыйар сүрүн аэродрому урусхаллаабыт.  
** [[РСФСР]] наркомпроһа «ё» буукубаны хайаан да туттар туһунан бирикээс таһаарбыт.

== Төрөөбүттэр ==
* [[Тохсунньу 17]] — [[Мухаммед Али]] (төрүүрүгэр аата Кассиус Марселлус Клей - кыра) — [[АХШ|Америка]] боксуора, [[Олимпия оонньуулара|Олимпия оонньууларын]] чөмпүйүөнэ (1960), ыарахан ыйааһыҥҥа аан дойду муҥутуур кыайыылааҕа.
* [[Тохсунньу 25]] — [[Эйсебио]] (Эузебиу да Силва Феррейра) — аатырбыт [[Португалия]] футболиһа.
* [[Тохсунньу 26]] — [[Матвеева Людмила Ильинична|Людмила Матвеева]] — 1980—2007 сылларга СӨ оҕо сэллик санаторийын кылаабынай бырааһа, Саха АССР үтүөлээх бырааһа.

* [[Муус устар 12]] — [[Слепцова Людмила Даниловна]] — саха живописеһа,
* [[Муус устар 22]] — [[Багынанова Зоя Петровна]] - СӨ норуодунай артыыһа, Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
* [[Муус устар 26]] — [[Иванов Валерий Иосифович]] — техническай билим кандидата
* [[Ыам ыйын 25]] — [[Иванов Василий Иннокентьевич]] — суруйааччы, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ.
* [[Атырдьах ыйын 5]] — [[Новиков Анатолий Георгиевич]] — саха бөдөҥ учуонайа, философия билимнэрин доктора.
* [[Алтынньы 10]] — [[Крылова Вера Климентьевна]] — искусствоведение кандидата
* [[Алтынньы 18]] — [[Илларионов Афанасий Петрович|Афанасий Илларионов]] (1997 с. өлб.) — судаарыстыба диэйэтэлэ, [[Ил Түмэн]] I ыҥырыытын дьокутаата, Ил Түмэн бэрэстэбиитэллээх палаататын бастакы бэрэстээтэлэ, СӨ үтүөлээх юриhа, бэйиэт, тылбаасчыт.

* [[Сэтинньи 20]] — [[Джо Байден]] — [[АХШ]] 46-с бэрэсидьиэнинэн талыллыбыт киһи.

== Өлбүттэр ==
* [[Корнилов Михаил Федорович (Мээнчэ уола)]], Соловки хаайыыга сытан [[Финляндия|Финляндияҕа]] күрээбит киһи.
* [[Певзняк Павел Матвеевич]], 1930 - 1939 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын сэкрэтээрэ.

* [[Тохсунньу 27]] — [[Иван Анисимович Сергеев - Тообуус|Иван Сергеев - Тообуус]] — буойун суруйааччы.

* [[Олунньу 10]] — [[Мыреев Егор Иванович|Егор Мыреев]] — [[Аҕа дойду Улуу сэриитэ|Аҕа дойду Улуу сэриитин]] кыттыылааҕа, 65 ахсааннаах бэргэн ытааччы, бэргэн ытааччылар уһуйааччылара. 1940 сыллаахха [[Санкт-Петербург|Ленинградтааҕы]] театральнай институкка үөрэнэ барбыт уонна онтон сэриигэ ыҥырыллыбыт. Кини аата [[Ленскэй улууһа|Ленскэй улууһун]] [[Бэтинчэ]] орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ. Бэтинчэ ытык киһитэ.

* [[Кулун тутар 5]] — [[Аржаков Степан Максимович]] ([[1899]] — 1942) — государственнай, политическэй уонна хаһаайыстыбаннай диэйэтэл.

* [[Муус устар 24]] — Ленинград фронугар бааһыран баран Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх [[Михайлов Пуд Кузьмич|Пуд Михайлов]] өлбүт. Саха сирин хомсомуолларыгар суруйбут суруга архыыпка баар.

* [[Муус устар 30]] — [[Асямов Сергей Александрович]] (01.11.1907—30.04.1942) — лётчик, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (20.06.1942), майор.
* [[Ыам ыйын 12]] — [[Бубякин Николай Васильевич]], ил уонна партия диэйэтэлэ, 1929 - 1929 сыллардаахха Саха АССР Совнаркрмын бэрэсэдээтэлэ.
* [[Ыам ыйын 21]] — [[Габышев Александр Гаврилович]], 1934—1938 сыллардаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумын бэрэссэдээтэлэ.

* [[Алтынньы 6]] — [[Эрилик Эристиин |Эрилик Эристиин (Яковлев Семен Степанович)]] (24.01.1892—06.10.1942) — саха поэта, прозаига.
* [[Алтынньы 20]] — [[Бояров Алексей Федотович|Алексей Бояров]] — [[Саха АССР]] үөрэх, доруобуйа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыы наркома, [[Манчаары Баһылай|Манчаары]] аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба бэрэстээтэлэ, Саха суругун-бичигин сүбэтин сэкирэтээрэ.

* [[Ахсынньы 6]] — [[Иванов Семен Георгиевич|Семен Иванов]] — [[Иркутскай]]га өрөбөлүүссүйэ кыттыылааҕа, кавалерист, Гражданскай сэрии кэмигэр Саха сиригэр кыһыл разведчиктар этэрээттэрин хамандыыра, [[Дьокуускай]]дааҕы хомуньуус баартыйа кэмитиэтин чилиэнэ, экэнэмиис (Ленинграадтааҕы норуот хаһаайыстыбатын үнүстүүтэ, 1924-26 сс.), Саха сиринээҕи Госбаан хонтуоратын управляющайа, [[Өлүөнэтээҕи Холбоһуктаах Өрүс Пароходствота|Өлүөнэ өрүс пароходствотын]] управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы, инженер-гидролог (Ленинграадтааҕы транспортнай академия, 1930-34 сс.).
* [[Ахсынньы 6]] — [[Попов Григорий Андреевич|Григорий Попов]] — Саха сиригэр төрөөбүт нуучча аҕабыыта, богословие билимин хандьыдаата, уопсастыбаннай диэйэтэл.

[[Категория:1942|*]]