Үчүгэй уларыйан иһэр

Үчүгэй уонна куһаҕан

Киһи туохха барытыгар үчүгэй, туһалаах эбэтэр куһаҕан, туһата суох диэн сыанабылы биэрэр кыахтаах. Киһи оҥорор быһыылара барылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ хаһан баҕарар арахсаллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга күнтэн кэлэр сырдык оруола олус улаханынан Күн таҥараҕа кубулуйбут. Сырдык, сылаас күнүс кэнниттэн хараҥа, тымныы түүн сабардаан кэлиитэ киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араарарыгар олук буолбут.

Өй-санаа сайдыыта үчүгэй уонна куһаҕан хардары-таары солбуйсан биэриилэрин билииттэн, олору олоххо туһаныыттан үөскүүр. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор таба туһанар буолуута киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр диэн сахалар үөрэхтэрэ быһаарар уонна “Үрүҥү хараны араарыы” диэн этиинэн бигэргэтэр. Киһи олоҕор субу кэмҥэ тула өттүттэн дьайар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билии, олору олоххо таба туһаныы олус улахан суолталаах уонна киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны үөскэтэр аналлаах. Ол курдук киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан, оҥорор быһыытын атыттарга тэҥнээн көрөн оҥорорунан үчүгэйи, туһалааҕы элбэхтик оҥорор, онтон куһаҕаны, буортулааҕы оҥороро аҕыйах, арай сыыһа-халты туттунуутуттан үөскүүр куһаҕан быһыылар элбэх буолуохтарын сөп.

Оҕо ону-маны, буолары-буолбаты саҥаны айыыны оҥоро сатыыра табыллыбатыттан үөскүүр элбэх куһаҕан быһыылары аҕыйатарга сахалар таҥаралара “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ төрөппүттэргэ көмөлөһөр. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны өссө арааран билэ илигинэ оҕону сыыһа-халты туттунарыттан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх харыстыыр. (1,28).

Улаатан иһэр оҕо үчүгэй диэн санаата минньигэһи сиириттэн ордук биллэр буоллаҕына, минньигэһи биэрэр киһи үчүгэй, сөбүлүүр киһитигэр кубулуйар. Оҕо төрөппүтүн кимэ да буоллар сөбүлүүр, ону элбэхтик минньигэһи сиэтэринэн, араас туһата суох оонньуурдарынан ситиһэ, улаатыннара сатааһын кэрэгэй, оҕону минньигэһи элбэхтик сииргэ уонна бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһиэн сөбүттэн сэрэниэххэ сөп этэ.

Үчүгэй диэн олус киэҥ өйдөбүл. Халлаан сырдааһына, Күн тахсыыта киһи көрөрүн тупсарарынан хас биирдии киһиэхэ сырдык буолуута үчүгэйигэр кубулуйбут. Сырдыгы бэлиэтииринэн үрүҥ дьүһүн бар дьоҥҥо барыларыгар үчүгэйи биллэрэр дьүһүн буолар. Аан дойду дьоно бары холбоһууларыгар, ситиһэ сатыыр биир санааланыыларыгар Күн ылар оруола итинник быһаарыллар.

Хас биирдии киһиэхэ олоҕун таһымыттан тутулуктанан үчүгэй диирэ тус-туспа буоларынан уратылаах уонна киһи барыта үчүгэйи, бэйэтигэр туһалааҕы ситиһэ сатыырынан, баҕа санааны салайар, сирдиир кыахтаах. Ол курдук туох барыта; киһиэхэ туһалаах, санаатын тупсарар, барыһы киллэрэр буоллаҕына, үчүгэй диэн буолуон, ону ситиһэ сатыан сөп. Уоруйах “үчүгэйэ” элбэхтик уордаҕына улаатар буолан үгүс дьон, үлэһиттэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт, уоруйах ханнык баҕарар дойдуга туоратыллар.

Элбэх киһи үчүгэй диэн санаата биир буоллаҕына, бу үчүгэй сайдар, элбиир, күүһүрэр кыахтанар. Христос диэн үчүгэй киһи таҥара үөскээһинэ дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдан, тупсан, үчүгэй киһи буола сатыыр баҕа санааны үөскэтинэр буолбуттарыттан уонна бу үчүгэй баҕа санаа киэҥ сирдэргэ тарҕаныыта өй-санаа үөрэҕин салайааччылар баһылаабыттарыттан быһаччы тутулуктаах.

Билигин Аан дойду үрдүнэн Күн таҥара үөскээн тарҕанан сайдарыгар айылҕаны харыстааһын күүһүрүүтэ ылар оруола үрдүк. Манна Күн таҥаралаах сахалар ылар оруоллара улаатыаҕа. Ол курдук айылҕа сүрүн тутааҕа Күн буоларын хас киһи барыта билэр.

Хас киһи бэйэтин үчүгэй диэн өйдөбүлэ олоҕун таһымыттан тутулуктанан сайдар. Былыргы аас-туор кэмнэргэ киэһэ тото аһаан баран сылаас балаҕаҥҥа утуйууттан киһи баар-суох баҕа санаата туолар буоллаҕына, билигин олох сайдыбытыттан үчүгэй буолуу көрдөбүллэрэ диэн улаханнык кэнээн, тупсан, элбээн тураллар.

Олох тупсан, сайдан истэҕинэ үчүгэй эмиэ эбиллэн иһэр. Киһи баҕата салгыы баран саҥаттан саҥа үчүгэйи арыйан, туһаҕа таһааран иһэр кыаҕа эбиллэ турар. Үчүгэй тохтоло суох үксээн, үчүгэйтэн үчүгэй үүнэн тахсан иһэр. Ол курдук соторутааҕыта субу-субу туоҕа эрэ алдьанан иһэр, хаахыныыр, Россияҕа оҥоруллар массыыналарынан эрэ сылдьар эбит буоллахпытына, билигин бөҕө-таҕа, үчүгэй көрүҥнээх, оҥоруулаах, сымнаҕас, араас мааркалаах омук массыыналарынан айанныыбыт.

Киһи сөбүлүү, таптыы көрөрө санаатын тупсарарынан үчүгэй диэн ааттанар. «Үчүгэй, үчүгэй, үчүгэй даҕаны» диэн ырыаҕа ылланарын курдук үчүгэй муҥура суох салгыы баран иһэр, олох сайдыыта үчүгэйтэн үчүгэйи аҕалан иһэр курдук. Киһи олоҕор үчүгэйи элбэхтик оҥоро сатыырынан үчүгэй кырдьык да ахсаана биллибэт элбэх. Арай Сир үрдүгэр туох барыта эргийэн тиийэн кэлэринэн үчүгэйбит аһара баран кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ, кэрэтэ, кыйыата биллэн тахсарынан, уларыйара чугаһаабытынан сэрэнэр кэм кэлбитэ сахабыт тылынан быһаарылларын таба өйдүөхпүт, олохпутугар туһаныахпыт, үчүгэйи аһара барыыга сэрэхтээх буолуохпут этэ.

Үчүгэй диэн туох сөбүлүү саныырбытын, туһалааҕын барытын ааттыыбыт уонна олору оҥоро сатыыбыт. Дьон бары үчүгэй дии саныыр быһыыларын оҥоро сатыылларыттан олор олус, киһи кыайан ааҕан ситэр кыаҕа суох курдук элбээбиттэр.

«Что не запрещено, то можно» диэн арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр этиилэрэ, туох бобуута суоҕу барытын оҥоруохха сөп диэн сахалыы өйдөбүллээх. Бу этии туох быһыы куһаҕан диэн ааттанан бобулларын, дьон оҥорботторун, туох иһин куһаҕан диэн ааттаммытын киһи барыта билиэхтээҕин уонна толоруохтааҕын биллэрэр. Ол аата киһи өйө-санаата сайдыбытынан тугу эмэ оҥоруон иннинэ туох бобуулаахтар, куһаҕаннар баалларын хайаан да билэрин эрэйэр.

Оҕо улаатан иһэн куһаҕан диэн ааттанар быһыылары аан бастаан арааран билэ үөрэннэҕинэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарын сахалар таҥара үөрэхтэрэ эмиэ билинэр. Ол курдук “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин этиитэ оҕону үчүгэйгэ үөрэтии сүрүн төрүтэ буолар.

Оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтиини «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. (2,49). Ону бу үлэбитигэр салгыы сайыннарабыт.

Туох быһыы үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран быһаарарга оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн, кинилэр этиилэриттэн үөрэнэр. Төрөппүтэ, иитэр-үөрэтэр киһитэ тугу үчүгэй диэбитэ, киниэхэ эмиэ үчүгэйгэ кубулуйар. «Уоруйаҕы кытта олордоххо уоруйах буолуоҥ» диэн этии үчүгэйи быһаарыыга уонна төрөппүт үтүгүннэрэн үөрэтэр үөрэҕэр быһаччы сыһыаннаах.

Төрөппүттэр бу быһыы куһаҕанын, туһата суоҕун билэллэриттэн оҕолоро сыыһа туттан оҥорботторун туһугар аналлаах бобуулары, хааччахтары оҥордохторуна, эрдэттэн сэрэттэхтэринэ, бу быһыы куһаҕан, маны оҥорума диэн үөрэтиилэрин туһата улаатар. Оҕоҕо төрөппүтүн тас көрүҥэ үчүгэй көрүҥ диэн өйдөбүлүн үөскэтэр, иҥэрэр. Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыр киһини сөбүлүү көрөрө, кыыс оҕо аҕатыгар маарынныыр киһиэхэ кэргэн тахсара, уол ийэтигэр маарынныыр дьахтары ойох ылара элбэх.

Төрөппүт оҕотугар тугу үчүгэй диирин анаан-минээн биллэрэрэ ордук. Оҕо барыта үчүгэйгэ, бэйэтэ үчүгэй дии саныырыгар тардыһарыгар сирдьит буолар кыахтанар. Үчүгэй дии саныырын кыаҕа баарынан ситиһэ сатыыр. Үлэни үчүгэй диэн оҕолоругар этэр, бэйэлэрэ үлэлээн көрдөрөр, үтүгүннэрэр төрөппүттэр оҕолоро үлэһит буола улаатар кыахтаналлар. Төрөппүт сыыһа үөрэтэн үчүгэй диирэ оҕо этин-сиинин баҕа санаата буолан хааллаҕына сытыы, элбэхтик, минньигэстик аһааһын диэки салаллар кыахтанара кэлин куһаҕаҥҥа, этэ-сиинэ, буор кута дьадайыытыгар тириэрдиэн сөп. Бу оҕо улааттаҕына даҕаны оҥорон, тутан туһалааҕы оҥоруута аҕыйыыр кыахтанар.

Хас киһи аайы үчүгэй диэн өйдөбүлэ тус-туһунан. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн, иҥэн хаалбыт, ийэ кутугар кубулуйбут өйдөбүлүн илдьэ сылдьар, ол өйдөбүллэрэ кини баҕа санаатын төрүттүүллэр, үөскэтэллэр.

Үчүгэй диэн тугуй? Үчүгэйи таба быһаарыы олус улахан суолталаах. Бэйэтэ үчүгэй көрүҥнээх киһи, үчүгэйи аҕалар уонна үчүгэйинэн түмүктэнэр быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ үчүгэй киһи диэн ааттанар. Ол курдук бэйэтэ олус үчүгэй көрүҥнээх киһи буолан баран куһаҕаннык быһыыланан куһаҕаны аҕаллаҕына, үчүгэй кыайан буолбакка хааларыгар тиийэр. “Таҥаһынан көрсөллөр, өйүнэн-санаатынан атаараллар” диэн этии ити быһаарыыттан үөскээбит.

Үчүгэй биир киһиэхэ сыһыана эмиэ ураты. Киһиэхэ туһалаах, туһаны аҕалар, олоҕун чэпчэтэр буоллаҕына, үчүгэй диэн ааттанар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии үчүгэйи быһааран олоххо туһаныыга улахан суолталаах. Үчүгэй үлэҕэ-хамнаска сыһыана эмиэ икки өрүттээҕин арааран билии уонна олоххо туһаныы хас биирдии киһиттэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол курдук уоруйах тугу эмэ уорбутуттан туһаннаҕына, барыһырдаҕына уоруу үчүгэй эбит диэн санааҕа киириэн уонна өссө уора барыан сөбө үгүстэр, үлэһиттэр үчүгэй диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт.

Үлэһит киһи үлэттэн барыс, туох эмэ туһалааҕы киллэринэр буоллаҕына, үлэ үчүгэй эбит диир уонна элбэхтик үлэлиэн, оҕотун үлэҕэ үөрэтиэн сөп. «Айахпытыгар эрэ үлэлиибит», «Хамнас диэни билбэппит» диэн этиилэр үлэ оҥорон таһаарыыта намыһаҕын, туһата кыратын быһаараллар. Үлэ маннык уларыйыыта үлэни үлэлиир дьон билигин аҕыйаан, эдэрдэр тыа сиригэр олохсуйа хаалбат буолууларын үөскэтэрэ ити быһаарыылартан быһаччы тутулуктаах.

Элбэх хамнастаах үлэ, чахчы үчүгэй үлэ буолар. Үлэ уонна хамнас биир тутулуктаахтарын умнумуохха. Элбэхтик үлэлиир, туһалааҕы оҥорор киһи ылар хамнаһа үрдүк буоларын өйдүөхпүт этэ. Ол курдук элбэх хамнастаах буолан баран тугу да дуоннааҕы оҥорбот үлэ элбэҕэ эбитэ буоллар дьон бары үөрүөхтэрин сөп курдук. Өссө босхо биэрэллэрин кэтэһээччи син-биир аҕыйаабат.

Билигин үөрэхтээх буолуу «үчүгэй» диэн ааттанар кэмэ кэлэн турар. Ол эрээри элбэх үөрэхтээх киһиэхэ барыларыгар сөп түбэһэр үрдүк хамнастаах үлэ биһиги сайдыыта суох дойдубутугар кыайан көстүбэккэ эрэйдиириттэн ханна үөрэнэри талыы уустугуран турар. Үчүгэй киһини быһаарыы билигин олус уустугурда. “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн этии ону биллэрэр. Үчүгэйи быһаарыы араастара олус элбэхтэр:

- Үчүгэйдик көстүү. Үчүгэйдик көстүү бастаан иһэр буолла. Манна ордук дьахталлар баһылаатылар. Сайдыылаах дойдуларга үлэ оҥорон таһаарыыта лаппа үрдүгүнэн киһи иллэҥ бириэмэтэ элбээбитинэн бэйэни үчүгэйдик көрүнүү-истинии баһыйа сайдан иһэр.

- Үчүгэй быһыылаах. Киһи үчүгэй быһыылаах буолуохтаах диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ буолар. Манна киһи өйө-санаата туруктааҕа, хайдах тутта-хапта сылдьара, хайдах саҥарара, майгылааҕа, тугу оҥороро барыта киирсэр.

- Үчүгэй үлэһит. Бары саха омукпутун харыстыы, уһун үйэлээх оҥоро сатыыбыт. Үлэни кыайбат омук эстэр диэни бары билиэхпит этэ. Ол курдук “Хоро салаҥ” диэн этии үөскээбитин кэннэ хоро омуктар эстибиттэрин итэҕэйиэхпит этэ.

Билигин сайдыылаах диэн ааттыыр омуктарбытыгар киһи тас көрүҥэ ордук улахан суолтаны ылар курдук буолла. «Таҥаһынан көрсөллөр, өйүнэн-санаатынан атаараллар» диэн этии киһиэхэ тас көрүҥ суолтата аҕыйаҕын, көрсүһүүгэ эрэ туһалааҕын, олоххо, үлэҕэ-хамнаска соччо туһата суоҕун быһаарар. Ол да буоллар үчүгэйдик көстүү киһи киһиэхэ сыһыаныгар аан маҥнайгы умнуллубат өйдөбүлү киллэрэринэн суолтата син-биир хаалан хаалбат.

«Сирэйигэр суорат кутан салыаҥ суоҕа» диэн былыргы сахалар этиилэрэ киһи тас көрүҥэ уонна өйө-санаата уратыларын быһаарар олус дириҥ суолталаах этии билигин хаалан сылдьар. Бу этиини ордук кэргэни талан ылыыга анаан төрөппүттэр уол оҕолоругар кыыс оҕо туһунан быһааран биэриилэригэр туһаналлара. Ол аата бу этиинэн киһи тас көрүҥэ өйүн-санаатын, олоххо сыһыанын, тулуурун, дьулуурун, үлэһитин кыайан таба быһаарбатын ордук чуолкайдаан биэрэллэр эбит. Манна Эллэй Боотур Омоҕой Баай көйгө кыыһын кэргэн ылан сахалары сайыннарбытын, ахсааннарын элбэппитин таба өйдүөхпүт, өбүгэбит бу үчүгэй быһыытын үтүктэн бары уолаттарбыт туһаныахтара этэ.

Үчүгэй киһиэхэ туһалаах буоллаҕына эрэ үчүгэй диэн ааттанар. Араас элбэх аныгы муоданы көрдөрөөччү дьахталлар улахан конкурсу аастахтарына эрэ улахан хамнастаах, көстүүлээх, сынньалаҥ үлэҕэ тиксэллэр. Ол аата бу конкурстар түмүктэринэн аҕыйах киһи туһанар, туһа таһаарынар, атыттар, мөлтөхтөр бары туоруулларыгар тиийэллэр.

Улахан артыыстарга конкурс эмиэ элбэх. Үлэни биэрээччилэр конкурстары тэрийэннэр элбэх сөп түбэһэр дьонтон талан ылыыны туһаналлар. Үлэһиттэри талан ылыы үлэ хаачыстыбата тупсарын үөскэтэр кыаҕын таба туһаныахха, үлэ биэрээччилэр конкурстары тэрийиэхтэрэ этэ. Омук дойдуларыгар үлэ миэстэтэ үлэлиэн баҕалаахтарга барыларыгар тиийбэт, аҕыйах буоллаҕына, үлэһиттэр кыахтара баарынан үлэлээннэр үлэ-хамнас тупсарын, оҥорон таһаарыыта улаатарын ситиһэллэрин киэҥник туһаналлар.

Киһи сөбүлүү көрөрө үчүгэй буоллаҕына, сөбүлээбэт көстүүтэ куһаҕан диэн буолар. Олох сайдан истэҕинэ куһаҕан эмиэ эбиллэр. Ол курдук урут дэлби тэбии биир эмэ дьиэни алдьатан аҕыйах киһини өлөрөр кыахтаах буоллаҕына, билиҥҥи дэлби тэбии улахан куораттары күл-көмөр оҥорор кыахтанна. Ол иһин улаханнык күүһүрбүт куһаҕан быһыыттан сэрэхтээх буолуу эмиэ күүһүрэн, улаатан биэрдэҕинэ эрэ табыллар кэмэ кэлэн турарын билиэ этибит.

Киһи оҥороруттан атыннык, тиэрэтик, айыыны оҥорор оҕо куһаҕан быһыыны оҥороро элбээн хаалар. Ол курдук оҕо саҥа оҥоро үөрэнэр быһыыларын улахан дьон бары билэллэриттэн, урут, кыра эрдэхтэринэ боруобалаан көрбүттэринэн, ханнык быһыылар үчүгэй, онтон атыттара куһаҕан буолалларын арааран билбиттэринэн туһанан, оҕону, бэйэлэрин үтүгүннэрэн киһи быһыылаах буолууга үөрэтэр кыахтара улаатар.

Оҕо аһаан баран чааскыны муостаҕа быраҕан кэбиһэрэ чахчы куһаҕан, сотору чааскылара суох хаалыахха сөп. Оҕо маннык быһыытын хайдах эмэ туоратар, суох оҥорор сыалтан аан маҥнай, бу куһаҕан диэн этэн көрүү, онтон, аны “Чааскыны быраҕыма” диэн бобуу, онтон тохтооботоҕуна бырахтахха да алдьаммат чааскыны булан биэрии оҥоруллар. Быраҕа сатаан баран алдьамматыттан оҕоҕо чааскыны бырахпат буолуу үөскүөн сөп.

Олоххо куһаҕан билигин да элбэх. Ол иһин үчүгэйи куһаҕантан арааран билэр туһугар аҕыйах ахсааннаах куһаҕан өттүн урутаан билии ордук туһалаах. Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ куһаҕан быһыыны оҥорума диэн быһаччы суолталаах уонна аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары аан маҥнай билэн оҥорбот буолууга аналланар. Куһаҕан диэн тугун арааран биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара биллэн, араарыллан, чуолкайданан тахсар кыахтанар. Ол иһин оҕо аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны, бобуулааҕы билэрэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар туһата улахан.

Айылҕаҕа «Туох барыта икки өрүттээҕинэн», икки өрүттээх тутулуктааҕыттан киһи оҥорор быһыылара кыайан аҥардастыы үчүгэй буолар кыахтара суох. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ билии, ону эрэ туһаныы өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэтэр, куһаҕан диэн суох буолбутун курдук сыыһа санааҕа киллэрэр, куһаҕаны элбэтэр.

Айылҕаҕа, Сиргэ аҥардастыы үчүгэй диэн суох. Үчүгэй куһаҕан баар буоллаҕына эрэ, биирдэ үчүгэйэ биллэр буолар. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанара хайаан да ирдэнэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат киһи киһи быһыыта суох киһиэхэ кубулуйар, «Үрүҥү, хараны араарбат» диэн ааттанар уонна олох ханнык эрэ кэмигэр сыыһа туттунуон сөбө улаатар.

Бэйэлэрэ тугу да оҥорбот, бэлэм үчүгэйинэн туһанааччылар үчүгэй хайдах оҥорулларын билбэттэр, ол иһин кинилэр санааларыгар барыта үчүгэй курдук көстөр. Холобурга, ырыаһыты ыллахха кини ыллаабыта барыта үчүгэй курдук. Хоһоону айааччы, суруйааччы эмиэ тугу айбыта, суруйбута үчүгэй буолар курдук саныыр. Табыллыбатах ырыаны, хоһооннору холбуу тутан ылан урнаҕа быраҕан да кэбистэххэ улахан ночоот, куһаҕан тахсыбат.

Киһиэхэ туһалаах, үчүгэйи оҥорор быһыы үчүгэй быһыы диэн буолар. Бэйэлэрэ тутан-хабан, үлэлээн үчүгэйи оҥорор дьон үчүгэйи оҥоруу олус үлэлээҕин, уустугун билэллэр, кыратык да сыыһа-халты туттунуу куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүттэн сэрэнэллэр. Үлэ-хамнас киһитин куһаҕанын дьайыыта улахан ночоокко тириэрдиэн сөп. Холобурга, повар аһылык бэлэмнээбитэ амтана табыллыбатаҕына, барыта хаалар кутталлаах, обургу ночоот тахсыан сөп.

Тутуу үлэһитэ куһаҕаннык туттаҕына аны тутуута сууллан түһүө. Олус улахан ночоот тахсыаҕа. Тутуу үлэһитэ тутууну куһаҕаннык тутара букатын табыллыбат быһыы буолар. Онно эбии урут оҥоруллубатаҕы, айыыны оҥороро олус сэрэхтээх, кутталлаах, сыыһа-халты буолан хааллаҕына, тутуута сууллуон сөп. Ол иһин хас биирдии тутуу эрдэ оҥоруллубут проектаах буоларын, аналлаах бэрэбиэркэни ааһарын тутууну хонтуруоллааччылар хайаан да ирдииллэр.

Үчүгэй уонна куһаҕан бэйэ-бэйэлэрин кытта хардары-таары дьайсыыларыттан олох сайдыыта тутулуктанар. Үчүгэйи оҥороору сыыһа-халты тутуннахха, бу быһыыбыт соҕотохто куһаҕаҥҥа кубулуйар уратытын киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан арааран, таба өйдөөн туһаныа этэ. Ол курдук оҥоро-тута үөрэнэ илик оҕо, эдэр киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн үчүгэйи оҥоро, саҥаны айыыны оҥоро сатаан, онтун кыайан оҥорбокко куһаҕаҥҥа кубулутара ордук элбэх. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ куһаҕан быһыылары аҕыйатаарылар оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи туһаналлар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыы үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга, бу икки хайысха икки ардынан барар тэҥнэһии балаһыанньатын булууга туһалыыр кыаҕа олус улахан. Оҕо киһи буолууну баһылааһына диэн үчүгэйи куһаҕантан арааран, быһааран олоххо таба туһанарга үөрэниитэ буоларын билиэхпит этэ.

Олох сайдан, бары-барыта тупсан иһиитэ үчүгэй элбээн иһэрин курдук сыыһа санааны дьоҥҥо үөскэтэр. Ол курдук билигин саҥаны айан, айыыны оҥорон олоххо киллэрэ охсуу кэнниттэн сотору кэминэн онтубут куһаҕана арыллан тахсыан сөбө дьону сэрэхтээх буолууга үөрэтиэ этэ. Саҥаны айан, айыыны оҥорон соторутааҕыта олоххо киллэриллибит атомнай уот биэрэр станция сир хамсааһыныттан алдьаныыта, радиация тарҕаныыта саҥаны айыыга олус сэрэхтээх буолуу наадатын быһаарар.

Дьон үчүгэй диэн баҕа санаалара элбэх харчылаах, баай буолуу диэки салаллыыта, ол баҕа санааларын хайдах толороллоруттан олус улахан тутулуктаах. Үлэттэн-хамнастан баай-мал тутулуга үөскээтэҕинэ дьон үлэни кыайа-хото үлэлииргэ үөрэниэ этилэр. Билигин биһиэхэ үлэлээбэт, кыратык үлэлиир буолуу, аҥардастыы үөрэҕи эккирэтэллэриттэн үөскээн, олохсуйан сылдьар. Үлэни үчүгэй диир киһи баара биллибэт буолла.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэ кутугар үчүгэй диэн өйдөбүлэ үгэс буолан иҥмит, оннук баҕа санаа үөскээн олохсуйбут буоллаҕына, олоҕун устата ол баҕа санаатын толороору элбэх үчүгэйи оҥорор кыахтанарын таба өйдөөн оҕону иитиигэ кут-сүр үөрэҕин туһаныахпыт этэ.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. -152 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.