Экспрессивнэй-стилистическэй кырааскалаах уонна көннөрү лексика
Экспрессиялаах, истиил кырааскалаах уонна көннөрү лиэксикэ
Тыл ханна, туохха туттулларын көрөн биэс сүрүн функциональнай истииллэр араарыллалар: 1) наука тылын стилэ 2) публицистика стилэ 3) дьыала тылын стилэ 4) кэпсэтии тылын стилэ 5) уус-уран литература стилэ. Функциональнай истииллэри сэргэ тыл туттуллар күүрээнинэн көрөн экспрессивнэй истииллэр араарыллаллар: 1) үрдүк истиил 2) мара истиил 3) көннөрү истиил. Словарнай састаап тус туһунан араҥалара тыл тус-туһунан стиллэригэр туттуллуулара биир дэхси буолбатах. Лексика сорох өттө аналлаах эрэ стиллэргэ туттуллар. Онно киирэллэр экспрессивнэй, эмоциональнай уонна стилистическэй кырааскалаах тыллар.
Эксперессивнэй тыллар, инники этиллибитин курдук, ойуулуур айылгылаахтар, көстүү, хайааһын тас быһыытын ойуулаан, өйдөбүлү этэллэр. Холобур: хохучуол, моргуор, куйа, хачаайы, санньыар, дьулахачый, кыҥкыйдаа, дураһый, ыаһыйалас уо.д.а.биирдиилээн тыллартан ураты экспрессивнэй лексикаҕа сомоҕо тыллар уонна аал уот, алаһа дьиэ, аламай күн курдук уларыйбат тыллар киирэллэр.
Тыл көспүт суолтаҕа туттуланнаҕына эмиэ экспрессивнэй кырааскаланар. Экспрессивнэй лексикэ кэпсэтии, уус-уран литература уонна публицистика стиллэригэр туттуллуута ордук бэлиэ, оттон наука уона дьыала тылыгар оннук туттуллубат.
Эмоциональнай тыллар суолталарынан саҥарааччы эмоциятын көрдөрөр дэгэт кырааскалардаах. Оннук көрдөрүөхтэрин сөп абааһы көрүүнү, сөҕүүнү, дьулайыыны, сүөргүлээһини, кэлэйиини, уо.д.а сыһыаны. Эмоциональнай тыллары эмиэ экспрессивнэй тыллар курдук көннөрү тылларынан солбуйуохха сөп: буулаа, мэҥиэһин, мутуктаа, мэнэгэйдээх, кучуй, хобдох. уо.д.а. Эмоциональнай тыллар ордук уус-уран литератураҕа, публицистикаҕа, кэпсэтии тылыгар уонна үрдүк, мара стиллэргэ туттуллаллар. Экспрессивнэй-эмоциональнай тыллартан ураты биир эмэ стильгэ туттуллар, онон ол стиль бэлиэтэ бэлиэлээх тыллар баар буолаллар. Оннук тыллары стилистичэскэй кырааскалаах тыллар дэнэр. Холобур: мындаа, түһүлгэ, тусаһа, уруй, тускул, айхал. үтүмэн, анаар, ада5ый, айахта тут, дьиэллэ тэлэй курдук тыллар үрдүк стильгэ аналлаахтар.
Экспрессивнэй-эмоциональнай уонна стилистичэскэй кырааскалаах тыллар словарнай састаап ордук этигэн араҥата буолаллар уонна холбуу экспрессивнэй-стилистическэй кырааскалаах лексикэ дэнэллэр. Словарнай састаап иккис өттө, а.э. экспрессивнэй-стилистическэй кырааската суох тыллар араҥалара. Хайа баҕарар стильгэ туттуллар уонна көннөрү тлексика дэнэр. Холобур, үлэ, ситиһии, кыайыы, көмө, күһэлтэ, түргэн, улахан, ыарахан, бил, хомуй, үүн, оҥор курдук өйдөбүлү судургутук бэлиэтиир тыллар көннөрү лексикаҕа киирэллэр. Саха тылын ураты экспрессивнэй лексиката
Экспрессивнэй-эмоциональнай тыллары таһынан саха тылын словарнай састаабыгар аҥардастыы ойуулуур -дьүьүннүүр эрэ ис хоһоонноох киэҥ араҥа туттуллар. Оннук тыллар дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллар диэн туспа саҥа чаастарыгар араарыллан морфологияҕа үөрэтиллэллэр. Бу тыллар саха тылын баайын кэрэ бэлиэ ураты араҥата, уус-уран ойуулааһыҥҥа хатыламмат булумньута буолаллар. Тыл аайы маннык лексика үөскээбэт, ол иһигэр атын тюрдуу тылларга киэҥник сайдыбатах. Монголлуу эрэ тылларга баар. Дьүһүннүүр тыллар туох эмэ тас быһыытынан субу көстөн кэлэр курдук, оттон тыаһы үтүктэр тыллар тыаһы. Киьи эбэтэр туох эмэ саҥатын эмиэ субу иһиллэрдии этэр ураты айылгалаахтар. Дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллар өйдөбүлү бэлиэтиир лескическэй суолталара суох, онон лекискологияҕа словарнай састаап сүрүн өттүн кытта бииргэ хабыллан көрүллэбэтэхтэр, саха тылын лексикатын ойуччу араҥатынан көстөллөр. Тылга дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллар, тус олохторунан буолбакка, сунньүнэн дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр туохтуур быһыытынан туттуллаллар. Быстах холобуру ыллахха, киһини сирэйин быһыытынан малай, мэлэй, мылай, марбай, мэрбэй, морой, ньамай, ньамай, ньылай диэн дьүһүннүөххэ, оттон саҥарарын бааҕынаа, бөөҕүнээ, кээҕинээ, кээҕинээ, чабыгыраа, чалыгыраа диэн үтүктүөөххэ сөп. Дьуһуннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллар, кэпсэтиигэ эрэ буолбакка, уус-уран литература тылыгар эмиэ киэҥник туттуллаллар. Саха тылыгар дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллар муҥура суох үөскүү туруохтарын сөп, онон ахсааннара кыайан быһаарыллыбат.
Туһаныллыбыт литэритиирэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]П.С Афанасьев.