Урал-Батыр
Урал-батыр (башк.Урал батыр) - башкир эпоһа (кубаир), башкир тылын мэҥэ бэлиэтэ.
Урал-батыр тыһыынчанан сыллар анараа өттүлэриттэн кэлбит, түҥ былыргы үйэлэргэ олорон ааспыт дьон туһунан кэпсиир үһүйээн. Сорох уобарастарын уонна матыыптарын башкир атын эпостарыгар булуохха сөп ("Заятуляк и Хыухылу", "Кунгыр-буга", "Алпамыша", "Кузыйкурпяс и Маянхылу"), онтон, "Акбузат" уонна "Бабсак и Кусэк" диэн эпостар, "Урал-Батыр" ис хоһоонун салҕаан, башкир эпостарын биир ситимнээх оҥороллор.
Урал-Батыр эпос 19 прозаическай уонна 4576 поэтическай устуруокаалартан турар. Кинини композиционно 3 чааска араараллар. Эпос поэт-толорооччуларынан (сэсэннарынан) көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн кэлбит.
1910 с. Мухамедша Абдрахманович Бурангулов икки сэсэн эпоһын сурукка киллэрбит:
- Габит Аргынбаев(~1850-1921), Идрис аул.
- Хамит Альмухаметов(1861-1923)Малый Иткул аул, Оренбургскай губерния Иткульскай волоһа.
Эпос прозаичнай биэрсийэтин, Учалинскай оройуон Имангул диэн ааттаах аулугар олорор Исмагил Рахматуллинтан, 1956 с. чинчийээччи А.И.Харисов суруйбута биллэр. Ол сыл кинигэтэ тахсыбыт. Этиологическай миф диэн биэрсийэни, 1984 с. Башкортостан Зианчуринскай оройуонун Габбасово аулун олохтооҕо Шамсия Сафаргалиннаттан суруллубут. 1968 с. "Урал-Батыр" эпос кылгатыылардаах тиэкиһэ, "Агидель" сурунаалга, башкир тылынан бэчээттэнэн тахсыбыта. 1972 с. "Башкирское народное творчество" кинигэ, бастакы туомугар, башкир тылынан толору бэчээттэммитэ. 1975 с. "Библиотека всемирной литературы"-диэн сиэрийэҕэ, "ССРС норуоттарын героическай эпоһа" диэн хомуурунньук бастакы туомугар кылгатыллыбыт көрүҥэ, ону кытта, "Эпос народов СССР" диэн сиэрийэҕэ, эмиэ тахсыбыта. 1977с. эпос толору академическай тиэкиһэ нуучча уонна башкир тылынан тахсыбыта.
Эпоһы чинчийээччи А.А.Петросян башкир эпоһа, Гильгемаш туһунан шумер, аккад эпоһын кытта ис хоһоонноро маарыннаһалларын билбитэ эрээри,эмиэ да, идейно-художественнай концепциялара олох сөп түбэспэт өрүттэрин эмиэ, булбута:"Урал-Батыр" эпос сүрүн матыыба - киһи баартан бары күүстээх, үтүөнү туох да баһыйбат. Онтон, Вавилон эпоһа атын идеяҕа тирэнэр - туох барыта таҥара илиитигэр баар". Бөлүһүөк Д.Ж. эпос сүҥкэн суолтататын - "башкир омук общественнай өйүн уонна толкуйун устуоруйатын үөрэтэргэ көмөлөөх айымньы"диэн көрөр.
Эпос нууччалыы тылбааһын, прозаическайын - суруйааччы А.Г.Хусаинов, поэтическайын - поэт Г.Г. Шафиков оҥорбуттара.
2003 с. "Урал-Батыр", английскай тылга тылбаастаммыта (тылб.С.Г.Шафиков). Уфаҕа, эпос бэлэххэ анаммыт үс тылынан бэчээттэммит кинигэтэ тахсыбыта(башкирдыы, нууччалыы Г.Г.Шафиков, английскайдыы Г.С.Шафиков). 2006 с."Урал-Батыр" немец тылынан(тылб. Германияттан филология билимин дуоктара Алия Тайсина)тахсыбыта. Ону таһынан, эпос аан дойду атын тылларыгар, эмиэ, тылбаастаммыта(абхаз, иврит, турок, чуваш уо.д.а.) 2007 с. аан бастаан "Урал-Баатыр" уларытыыта суох дьиҥнээх тиэкиһэ тахсыбыта. Инники, партия киин кэмитиэтэ фольклор кэккэ пааматынньыктарын бобор уурааҕы, башкир парторганизациятыгар анаан таһаарбыта. Башкир учуонайдарын эккирэтэн туран эрэпириэссийэлииллэрэ, ол иһигэр, Мухаметша Бурангулов иккитэ эрэпириэссийэлэммитэ. Ол да буоллар, "Урал-Батыр" эпос, төһө да эрэпириэссийэ баарын үрдүнэн, бүтүн ордубута.
Дьиҥнээх тиэкис, латыынн ыы сириибинэн массыынаҕа суруллан(хоһооннор быыстарыгар проза киллэһиктээх)уонна илиинэн көннөрүүлээх (М.Бурангулов) РАН Уфа научнай сыантырын научнай аркыыбыгао харалла сытар. Илииннэн суруллубут тиэкис суох.
Билиҥҥи кэмҥэ, "Урал- Батыр" эпоһы дириҥник үөрэтии салҕанан бара турар. Башкортостаҥҥа, эпоһы киэҥник тарҕатар элбэх үлэлэр ыытыллаллар. Башкир Мажит Гафури аатынан академическай дыраамтыйаатырыгар "Урал-Батыр" диэн испэктээҕи туруорбута. "В поисках Акбузата" диэн научно-популярнай киинэ уһуллубута. "Золотое кольцо Башкортостана: "Урал-Батыр" эпос суолунан"- диэн туристарга аналлаах бырайыак оҥоһуллубут. Сыл аайы эпоһы ааҕарга куонкурустар буолаллар. "Урал-Батыр" эпос "Башкортостан сэттэ сөҕүмэр дьиктититтэн"биирдэстэрэ буолар. "Нематериальное культурное наследие Тюрков" диэн испииһэккэ киирбит. "Шедевры устного и нематериального наследия человечества" диэн ааттаах ЮНЕСКО испииһэгэр киирэргэ хандьытаат.