Ураал хайалара
Ураал хайалара Арктика муораларын кытыыларыттан Казахстан кураайы истиэптэригэр тиийэ 2000-тан ордук км сиргэ синньигэс балаһанан субуллар хайлар систиэмэлэрэ.
Ураал хайаларын ньуура
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Ураал хайалара — геологическай тутулунан, ньуурунан хайа уустук систиэмэтэ. Бу систиэмэ үгүс тус-туһунан хайалардаах, олор меридианнары батыһа үксүн бэйэ-бэйэлэрин кытта кэккэлэһэ сүүһүнэн биэрэстэнэн тайыыллар. Хайа систиэмэтин устатын тухары ортотунан ааһар сүрүн сис хайа уу дьирбиитинэн буолар. Бу хаптаҕай, ардыгар бадарааннаах кэтит сис хайа үрдүнэн үгүс сирдэринэн туруук таастаах чыпчааллар, эгэлгэ быһыылаах суорба таастар хороһон тураллар. Саамай үрдүк точкалара арыт муора таһымыттан 1200 м ордуктар. Сис хайа протерозойскай эра саҕанааҕы былыргы боруодалартан туруктаах. Манан Азия — Европа ууну араарар дьирбиитин сурааһына ааһар. Ити сурааһын Европа уонна Азия быыстарынан ааҕаллар. Соҕуруу өттүнэн сис хайа Уралтау диэн ааттанар.
Сүрүн сис хайа икки өттүнэн тэллэх хайалар субуһаллар. Балаһалара арҕаа диэки кэтит, илин диэки синньигэс. Үгүс чыпчааллара 1700 м тиийэ балачча үрдүктэр. Арҕаа тэллэх хайалар Илин Европа дэхси сиригэр сыыйа түһэр Урал арҕаа эниэтин үөскэтэллэр. Илин тэллэх хайалар Арҕаа Сибиир дэхси сиригэр туруору түһэр эниэлээхтэр. Эниэлэрин икки аҥыта — бу Урал геологическай тутулун кытта ситимнээх хайалаах систиэмэ бүтүннүүтүн уратыта.
Арҕаа тэллэх хайалар балаһалара уонна Илин Европа дэхси сирин олорго сыстар чааһа Предуральены үөскэтэллэр, оттон илин тэллэх хайалар уонна Арҕаа Сибиир дэхси сирин ыаллыы сытар чааһа Зауралье буолаллар. Рельебин уратытынан, айылҕатын атын компоненнарынан Урал Полярнай, Приполярнай, Хотугу, Орто уонна Соҕуруу Ураалларга араарыллар.
Ураал хайаларын геологическай тутула, хостонор баайдара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Ураал иҥээһиннээх структуралара палеозойскай эра иккис аҥарыгар, герцинскэй хайалар үөскээһиннэрин кэмигэр, билиҥҥи көрүҥнэрин ылыммыттара. Геологическай историяларын үгүс мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар Ураал хайалара тас күүстэр дьайыыларынан хаста да намтыы, үрдүү сылдьыбыттара. Мезозойскай эра бүтүутэ улаханнык намтаабыт хайалар альпийскай хайалар үөскүүр кэмнэригэр онон-манан өссө төгүл үрдээбиттэрэ. Ити кэмҥэ уу сүүрээннэрэ күүһүрэн, хайалары быһыта сүүрэн, дириҥ хочолор үөскээбиттэрэ. Ол эрээри Орто Ураал оччо үрдээбэккэ, улаханнык быһытталамматаҕа. Ураал хайалаах систиэмэтэ араас састааптаах уонна уонна саастаах хайа боруодаларын хас да уһаты сытар балаһаларыттан туруктаах. Уу дьирбиитэ буолар сис хайа төрүт былыргы (протерозойскай) кристаллическай сланецтартан үөскээбитэ. Ньууругар кытаанах метаморфическай, ардыгар магматическай боруодалартан састааптаах туруук очуостар көстөллөр. Арҕаа тэллэх хайаларга палеозойскай саастаах метаморфическай уонна сөҥүү боруодалар – мрамор, испиэскэ таас – баһыйаллар. Хайа тэллэҕинээҕи бэттиигэ пермскэй периодтааҕы сөҥүү боруодалар халыҥ араҥалара сытар. Хайалаах систиэмэ илин эниэтэ арҕаа эниэттэн уратыта диэн магматическай боруодалартан тутулуктаах. Ол боруодалар үгэс курдук хара өҥнөөхтөр (холобур, дунит, габбро, перидотит). Арҕаа Сибиир дэхси сирин чугаһынан сир үрдүгэр вулканическай туфтар, граниттар, гнейсэлэр тахсыталыыллар. Мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар хайа боруодаларын сүҥкэн халыҥ араҥалара үлтүрүйэн Илин Европа дэхси сиригэр, Арҕаа Сибиир муораларыгар илдьиллибиттэр. Арҕаа эниэҕэ сөҥүү боруодаларын кытта сибээстээх хостонор байдар баһыйаллар: ол Кама тардыытынааҕы араас туустар (Соликамскай таһынан), Печораттан Эмбаҕа тиийэ Предуралье былаһын тухары кэриэтэ көстөр ньиэп, умайар гаас,Печора бассейнын таас чоҕо, испиэскэ таастар, доломиттар, гиипсэлэр, туой арааһа. Уу дьирбиитэ буолар сис хайа хостонор баайынан оччо дэлэйэ суох, ол оннугар сүлүүдэ, хайа курустаала, асбест, тальк, графит, күндү уонна күндүтүҥү таастар үөскээбиттэр. Магматическай боруодалартан туруктаах Ураал илин эниэтэ хостонор баайынан, ордук тимир рудатынан (Благодать, Высокай, Магнитнай, Качканар хайалар), өҥнөөх металынан (Красноуроальскай, Кировоград, Медногорскай аттыларынан) ураты дэлэгэй. Хас да хостонор баай бииргэ үөскээбит сирдэригэр алтан, цинкэ, кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс, атын да сэдэх метааллар үөскээбит сирдэрэ бааллар. Хотугу Ураал тэллэҕин баттаһа дойдуга боксит бастыҥ рудалара Красная Шапочка, Черемухово уо.д.а. сирдэргэ үөскээн сыталлар. Ильмень сис хайатыгар оччо киэҥэ суох сиргэ 150 араас минерал булуллубута. Олортон үгүстэрин ити сирдэргэ учуонайдар аан бастаан арыйбыттара уонна булуллубут хайаларынан уралит, иьменит, вишневит од.а. ааттаабыттара.
Ураал хайаларын өрүстэрэ уонна күөллэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Уу дьирбиитинээҕи сис хайаттан уу арҕаа диэки – Печораҕа, Камаҕа, илин диэки – Обь, Иртыш салааларыгар түһэр. Арай соҕотох Ураал уонна бу өрүс үөһээ салаалара ууларын Зауральеттан ылан Каспий намталыгар илдьэллэр. Ураал өрүс хайалаах систиэмэ соҕуруу уһугун орто сүүрүгүнэн быһан ааһар. Ураалга, ордук илин эниэҕэ, күөл үгүс. Күөллэр хайаларга тектоническай хотооллорго (холобур, Тургояк күөл) үөскээбиттэр, хоту – былыргы мууһуруу кэминээҕи куоһахтарга уонна моренанан хааччахтаммыт хочолорго бааллар. Арҕаа эниэҕэ сорох күөллэр испиэскэ таас көҥү түһүүтүгэр биитэр сир аннынааҕы хаспахха (холобур, Кунгур хаспаҕар) үөскээбиттэр. Ураал хайаларын систиэмэтигэр киирэр өрүстэр ааатара: Кара, Уса, Кама, Урал, Чусовая, Сылва, Уфа, Печора, Тура,Белая, Ница, Лобва, Исеть, Миасс, Тагил, Кушва, Койва, Ляля.