Улуу кэхтии

Үлэтэ суохтар марштара. Торонто, Канаада.

Улуу кэхтии (ааҥл. Great Depression) диэн Иккис аан дойду сэриитин иннинээҕи уон сылга буолбут улахан экономика кризиhа. Улуу кэхтии буолбут кэмэ араас дойдуларга араас араас, ол гынан баран үгүс дойдуларга кини 1929 с. саҕаламмыта уонна 1930-с сс. бүтүүлэригэр бүппүтэ. XX үйэ ордук уhун, киэҥ тарҕаныылаах уонна дириҥ кэхтиитэ буолар. Алтынньы 29 1929 АХШ-ка акция баhаарын эстиититтэн саҕаланар (бу түбэлтэ Хара чэппиэр диэн ааттаммыта). Атын дойдуларга түргэн үлүгэрдик тарҕаммыта.

Улуу кэхтии баай да дьадаҥы да дойдулары улаханнык охсубута. Тус барыс, түһээн киириилэрэ, барыстар уонна сыаналар түспүттэр, омуктар икки ардыларынааҕы эргиэн 2/3 аччаабыт. Үлэтэ суох буолуу АХШга 25% үүммүт, сорох дойдуларга 33% дылы үүммүт. Улуу кэхтии аан дойду элбэх куораттарын күүскэ охсубут, бастатан туран ыарахан индустрияттан тутулуктаахтары. Элбэх дойдуларга тутуу тохтообут. Үүнүү сыаналара 60% кэриэтэ түhэннэр тыа хаhаайыстыбата уонна тыа сирдэрэ ночоотурбуттар. Уопсайынан кэхтииттэн сылтаан экономика бастакы сектора улаханнык эмсэҕэлээбитэ.

Төрүөттэрэ

Улуу кэхтии саҕаланыан иннинэ Уолл Стрит биржатыгар 1929 с. алтынньы 24-29 күннэригэр акциялар сыаналара күр гыммыттара.

Экономистар Улуу кэхтии төрүөттэрин тустарынан биир санаалара билигин да суох.

Бу экономика кризиhын үөскээhинин туhунан хас да теория баар, ол иhигэр хас да фактор холбоhуута да буолуон сөп диэн санаа эмиэ баар.

Кейнсианизм быhаарыыта — харчы сабардамын итэҕэhэ. Ол кэмҥэ харчы кыhыл көмүс стандартка хатанар эбит, онтон сылтаан харчы сабардама хааччахтанар. Итиэннэ оҥоруу улаата турар. Табаар ахсаана элбиир. Харчы итэҕэhэ уонна табаар ордуга күүстээх дефляцияны үөскэтэллэр, ол эбэтэр сыана түһүүтүн. Сыана түһүүтүттэн сылтаан үп туруга бигэтэ суох буолар, тэрилтэлэр (компаниялар, фирмалар, тус эргиэмсиктэр) банкроттаналлар, кредиттары төннөрбөттөр. Бу түмүгүнэн экономика бигэ да салаалара эмсэҕэлииллэр.
Монетаризм — кризиhы АХШ Federal Reserve System харчы политиката үөскэппит.
Марксизм — капитализм аһара оҥорон таһаарыытын кризиhа.
Экономика хабаҕа.
Дьон ахсаанын улахан үүнүүтэ.
1930 с. ылыныллыбыт Смут-Хоули тариф аактата Улуу кэхтии буолуутун көбүппүт фактордартан биирдэстэрэ буолуон сөп. Бу сокуон АХШга киллэриллэр омук табаардарын тарифтарын (тас эргиэн түhээннэрин) улаатыннарбыта. Бу сокуон олохтоох оҥорооччулары көмүскүүр соруктаах ылыныллыбыта, онуоха итинтэн сылтаан олохтоох дьон төрүкү мөлтөх атыылаhар кыаҕа буукса мөлтөөн биэрэр, аны туран атын дойдулар АХШ экспорттааччыларыгар охсуулаах утары хардары дьаһаллары ылыналлар.

Америка Хотугу штааттарын экономиката "аһара итийбитин" төрүөтэ өссө биир быһаарыылаах. Аан дойду бастакы сэриитин кэнниттэн АХШ экономиката хаһан да буолбатах өрө күүрүүнү билбитэ. Америка сыаннай кумааҕыларын рыынаага аан дойдуга саамай тургэнник үүнэр буолбута, тоҕо диэтэххэ сэриигэ эмсэҕэлээбит Европа - ордук сэриигэ хотторбут Германия - олох мөлтөхтөр этэ. Холобур 1923 сыл саҥатыгар биир дуолларга 9000 маарканы биэрэр буоллахтарына, алтынньы ортотугар - 4,2 триллион! 1923 сыллаахха Германияҕа сыана хас 49 чаас аайы икки төгүл үрдүүр этэ. Бу кэмҥэ сэриигэ эмсэҕэлээбэтэх, көмүһүнэн хааччыллар валюталаах уонна бассабыыктартан байҕалынан арахсан турар АХШ инвестордар харахтарыгар дьиҥнээх ырай курдук көстөллөр этэ. ^[1]

Содуллара

Индустрия оҥоруутун таhыма 20 үйэ саҥатын таhымыгар түспүт, ол эбэтэр 30 сыл төттөрү
Үлэтэ суохтар ахсааннара баhаам улааппыт
Фермердар, кыра эргиэмсиктэр, орто кылаас дьоно дьадайбыттар
Коммунист уонна фашист күүстэрин диэки буолааччылар ахсааннара элбээбит.

Култуураҕа

Улуу кэхтии туhунан биир аатырбыт литература үлэтинэн буолар Уордайыы сүүмэхтэрэ (The Grapes of Wrath) диэн Дьон Стайнбек романа.

Өссө маны көр

Библиография

Ambrosius, G. and W. Hibbard, A Social and Economic History of Twentieth-Century Europe (1989)
Bernanke, Ben (1995), "The Macroeconomics of the Great Depression: A Comparative Approach", Journal of Money, Credit, and Banking27 (1): 1–28
Brown, Ian. The Economies of Africa and Asia in the inter-war depression (1989)
Davis, Joseph S., The World Between the Wars, 1919–39: An Economist's View (1974)
Eichengreen, Barry. Golden fetters: The gold standard and the Great Depression, 1919–1939. 1992.
Eichengreen, Barry, and Marc Flandreau; The Gold Standard in Theory and History 1997 online version Архыыптаммыт 2007, Ахсынньы 9 күнүгэр.
Feinstein. Charles H. The European economy between the wars (1997)
Friedman, Milton and Anna Jacobson Schwartz. A Monetary History of the United States, 1867–1960 (1963), monetarist interpretation (heavily statistical)
Galbraith, John Kenneth, The Great Crash, 1929 (1954)
Garraty, John A., The Great Depression: An Inquiry into the causes, course, and Consequences of the Worldwide Depression of the Nineteen-Thirties, as Seen by Contemporaries and in Light of History (1986)
Garraty John A. Unemployment in History (1978)
Garside, William R. Capitalism in crisis: international responses to the Great Depression (1993)
Goldston, Robert, The Great Depression: The United States in the Thirties (1968)
Haberler, Gottfried. The world economy, money, and the great depression 1919–1939 (1976)
Hall Thomas E. and J. David Ferguson. The Great Depression: An International Disaster of Perverse Economic Policies (1998)
Kaiser, David E. Economic diplomacy and the origins of the Second World War: Germany, Britain, France and Eastern Europe, 1930–1939 (1980)
Keynes, John Maynard. "The World's Economic Outlook," Atlantic (May 1932), online edition
Kindleberger, Charles P. The World in Depression, 1929–1939 (1983)
Gernot Kohler and Emilio José Chaves (Editors) “Globalization: Critical Perspectives” Haupauge, New York: Nova Science Publishers (http://www.novapublishers.com/) ISBN 1-59033-346-2. With contributions by Samir Amin, Christopher Chase Dunn, Andre Gunder Frank, Immanuel Wallerstein
League of Nations, World Economic Survey 1932–33 (1934)
Madsen, Jakob B. "Trade Barriers and the Collapse of World Trade during the Great Depression", Southern Economic Journal, Southern Economic Journal 2001, 67(4), 848–868 online at JSTOR
Donald Markwell, John Maynard Keynes and International Relations: Economic Paths to War and Peace, Oxford University Press (2006).
Mitchell, Broadus. Depression Decade: From New Era through New Deal, 1929–1941 (1947), 462pp; thorough coverage of the U.S.. economy
Mundell, R. A. "A Reconsideration of the Twentieth Century," The American Economic Review Vol. 90, No. 3 (Jun., 2000), pp. 327–340 online version
Rothermund, Dietmar. The Global Impact of the Great Depression (1996)
Tausch, Arno, with Christian Ghymers. "From the “Washington” towards a “Vienna Consensus”? A quantitative analysis on globalization, development and global governance". Hauppauge, N.Y.: Nova Science Publishers, 2007 (for info: https://www.novapublishers.com/catalog/).
Tausch, Arno and Almas Heshmati (Eds.) "Roadmap to Bangalore? Globalization, the EU’s Lisbon Process and the Structures of Global Inequality" Hauppauge, N.Y.: Nova Science Publishers, 2008, with contributions by Franco Modigliani et al. (for info: https://www.novapublishers.com/catalog/).
Taylor, David A. Soul of a People: The WPA Writers' Project Uncovers Depression America. Hoboken, N.J.: Wiley & Sons, 2009.
Tipton, F. and R. Aldrich, An Economic and Social History of Europe, 1890–1939 (1987)