Бу сирэй Украйиина куодун көр

{{Infobox Country
|native_name =Украина
|conventional_long_name =Україна<br />
|common_name =Ukraine
|image_flag =Flag of Ukraine.svg
|image_coat =Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
|image_map =Europe-Ukraine.svg
|national_anthem =Ще не вмерла України{{spaces|2}}<small>([[Украин тыла|Украинныы]])</small>
|official_languages =[[Украин тыла]]
|demonym =[[Украиннар]]
|capital =[[Киев]] (''Київ'')
|latd=50 |latm=27 |latNS=N |longd=30 |longm=30 |longEW=E
|largest_city =capital
|government_type =[[Semi-presidential system|Semi-presidential]] [[unitary state]]
|leader_title1 =[[President of Ukraine|Президент]]
|leader_name1 =[[Володимир Зеленский|Зеленскай Володимир Александрович]]
|leader_title2 =[[Prime Minister of Ukraine|Премьер миниистир]]
|leader_name2 =[[Шмыгаль Денис Анатольевич]]
|leader_title3 =[[Chairman of the Verkhovna Rada|Speaker of the Parliament]]
|leader_name3 = [[Разумков Дмитрий Александрович]]
|sovereignty_type =[[History of the Сэбиэскэй Сойуус (1985-1991)|Independence]]
|sovereignty_note =from the [[Soviet Union]]
|established_event1 =[[Declaration of Independence of Ukraine|Declared]]
|established_date1 =August 24, 1991
|established_event2 =[[Ukrainian referendum, 1991|Referendum]]
|established_date2 =December 1, 1991
|established_event3 =Finalized
|established_date3 =December 26, 1991
|area_rank =44th
|area_magnitude =1 E11
|area_km2 =603,628
|area_sq_mi =233,090 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|percent_water =7%
|population_estimate =46,372,700
|population_estimate_year =2008
|population_estimate_rank =27th
|population_census =48,457,102
|population_census_year =2001
|population_density_km2 =77
|population_density_sq_mi =199 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|population_density_rank =115th
|GDP_PPP_year =2007
|GDP_PPP =$321.874 billion<ref name="autogenerated1">{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/02/weodata/weorept.aspx?sy=2004&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=926&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=47&pr.y=4|title=Report for Selected Countries and Subjects<!-- Bot generated title -->}}</ref> <!--Do not edit-->
|GDP_PPP_rank =29th
|GDP_PPP_per_capita =$6,968<ref name="autogenerated1" /> (IMF) <!--Do not edit-->
|GDP_PPP_per_capita_rank =83rd
|GDP_nominal =$141.644 billion<ref name="autogenerated1" /> <!--Do not edit-->
|GDP_nominal_rank =45th
|GDP_nominal_year =2007
|GDP_nominal_per_capita =$3,066<ref name="autogenerated1" /> (IMF) <!--Do not edit-->
|GDP_nominal_per_capita_rank =88th
|HDI_year =2005
|HDI ={{increase}} 0.788
|HDI_rank =76th
|HDI_category =<font color="#ffcc00">medium</font>
|Gini =31
|Gini_year =2006
|currency =[[Гривня]]
|currency_code =UAH
|country_code =UKR
|time_zone =[[Eastern European Time|EET]]
|utc_offset =+2
|time_zone_DST =[[Eastern European Summer Time|EEST]]
|utc_offset_DST =+3
|drives_on                    = right 
|cctld =[[.ua]]
|calling_code =380
}}
'''Украина''' ([[украин тыла|укр]]. ''Україна'', /ukrɑˈjinɑ/), '''Украйиина''' диэн [[Илин Эуропа]] дойдута. Кирбиилэhэр [[Арассыыйа|Арассыыйалыын]] илин, [[Беларусь|Беларусьтуун]] хоту, [[Польша|Польшалыын]], [[Словакия|Словакиялыын]] уонна [[Мадьаар Сирэ|Мадьаар Сириниин]] арҕаа, [[Румыния|Румыниялыын]] уонна [[Молдова|Молдовалыын]] соҕуруулуу-арҕаа, [[Хара байҕал|Хара байҕаллыын]] уонна [[Азов байҕала|Азов байҕалыныын]] соҕуруу. [[Киев]] дойду киин уонна ордук улахан куората.

Украина [[унитар ил]], 24 уобаластаах, биир автономиялаах республикалаах ([[Кырыым]]) уонна икки анал суолталаах куораттаах: Киев уонна [[Севастополь]]. Украина ил тутулунан [[республика]]. Олохтоохторун ахсаана 46,4 млн киhи (олортон 77,8% [[украиннар]]).

== Административнай түҥэтии ==
[[Билэ:Black Sea relief location map with exclusive economic zones.svg|мини|250пкс|Украина территорията хара муораҕа|хаҥас]]

2021 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан Украинаҕа 24 уобалас, 1 автономнай республика ([[Кырыым]]), 136 оройуон уонна 2 ураты суолталаах куорат ([[Киев]] уонна [[Севастополь]]) бааллар).

{| class="wikitable" style="width:100%; background:none; text-align=center"
! style="width:225px"|Украина административнай үллэһигэ
! colspan="5"|Уобалаһа
|-
| width="225" align="center"|{{Ukraine Labelled Map}}
|
* [[Билэ:Coat of Arms of Vinnytsa Oblast.svg|20px]] [[Винница уобалас|Винница]]
* [[Билэ:Volyn coat of arms.svg|20px]] [[Волынь уобалаһа|Луцк]]
* [[Билэ:Smaller Coat of arms of Dnipropetrovsk Oblast.svg|20px]] [[Днепропетровскай уобалас|Днепропетровск]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Donetsk Oblast 1999.svg|20px]] [[Донецк уобалас|Донецк]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Zhytomyr Oblast.svg|20px]] [[Житомир уобалаһа|Житомир]]
* [[Билэ:Karpatska Ukraina-2 COA.svg|20px]] [[Закарпатье уобалас|Ужгород]]
|
* [[Билэ:Coat of arms of Zaporizhia Oblast.svg|20px]] [[Запорожье уобалас|Запорожье]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Ivano-Frankivsk Oblast.svg|20px]] [[Ивано-Франковскай уобалас|Ивано-Франковск]]
* [[Билэ:Herb Kyivskoi oblasti 1.svg|20px]] [[Киев уобалаһа|Киев]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Kirovohrad Oblast.svg|20px]] [[Кировоград уобалас|Кропивницкай]]
* [[Билэ:Coat of Arms Luhansk Oblast.svg|20px]] [[Луганскай уобалас|Луганск]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Lviv Oblast SVG.svg|20px]] [[Львовскай уобалас|Львов]]
|
* [[Билэ:Coat of arms of Mykolaiv Oblast part.svg|20px]] [[Николаев уобалас|Николаев]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Odesa Oblast.svg|20px]] [[Одесса уобалаһа|Одесса]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Poltava Oblast.svg|20px]][[Полтава уобалаһа|Полтава]]
* [[Билэ:Rivne Oblast coat of arms.svg|20px]] [[Ровно уобалас|Ровно]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Sumy Oblast.svg|20px]] [[Сумы уобалас|Сумы]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Ternopil Oblast.svg|20px]] [[Тернополь уобалас|Тернополь]]
|
* [[Билэ:Kharkiv-town-herb.svg|20px]] [[Харьков уобалас|Харьков]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Kherson Oblast.svg|20px]] [[Херсон уобалаһа|Херсон]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Khmelnytskyi Oblast.svg|20px]] [[Хмельницкий уобалас|Хмельницкий]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Cherkasy Oblast.svg|20px]] [[Черкассы уобалас|Черкассы]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Chernivtsi Oblast.svg|20px]] [[Черновцы уобалас|Черновцы]]
* [[Билэ:Coat of Arms of Chernihiv Oblast.svg|20px]] [[Чернигов уобалаһа|Чернигов]]
|-
|
! colspan="2"|Автономия
! colspan="2"|Государственнай суолталаах куорат
|-
|
| colspan="2"|
* [[Билэ:Emblem of Crimea.svg|20px]] [[Кырыым]]
| colspan="2"|
* [[Билэ:COA of Kyiv Kurovskyi.svg|20px]] [[Киев]]
* [[Билэ:COA of Sevastopol.svg|20px]] [[Севастополь]]
|}

== Экономиката ==
[[Билэ:Київ - Інститутська вул., 9-а DSCF6510.JPG|мини|[[Украина национальнай баана]]]]

Украина-сайдыылаах научнай уонна промышленнай базалаах судаарыстыба, аан дойдутааҕы эргиэн тэрилтэтин чилиэнэ (ыам ыйын 16 күнүттэн 2008 с.). 2014 сыллаахха the Ecoomistist The Economist таһаарыыга дойду биир бастакы пятеркатыттан биирдэстэрэ.<ref name=index>{{cite web|title=Our crony-capitalism index: Planet Plutocrat |url=http://www.economist.com/news/international/21599041-countries-where-politically-connected-businessmen-are-most-likely-prosper-planet |publisher=The Economist|accessdate=20 March 2014|author=The Economist|authorlink=The Economist|year=2014}}</ref>

Украина аан дойду рейтинигэр 64 миэстэ буолбута, 2020 с.аан дойду баана буолар<ref>https://www.doingbusiness.org/content/dam/doingBusiness/pdf/db2020/Doing-Business-2020_rankings.pdf</ref>. Украина аан дойду нолуоктуур систематын рейтинигэр 107 миэстэни ылар. Аан дойдутааҕы баан дааннайдарынан Украинаҕа 28 нолуок, олортон биирдэстэрэ-барыс нолуога, 24 — хамнаска нолуок. Нолуок уопсай ставката 54,9 %<ref>[http://www.pwc.com/gx/en/paying-taxes/data-tables.jhtml PricewaterhouseCoopers]</ref><ref>{{Cite web|title=В яких міжнародних рейтингах Україна покращила свої позиції в 2019 році|url=https://www.slovoidilo.ua/2020/01/08/infografika/polityka/yakyx-mizhnarodnyx-rejtynhax-ukrayina-pokrashhyla-svoyi-pozycziyi-2019-roczi|website=Слово і Діло|accessdate=2020-01-20|language=uk}}</ref>.

Украина 10 пууҥҥа айанныыр уонна туризм эйгэтигэр конкуреннаһар кыахтаах рейтиҥҥэ (78 миэстэҕэ диэри) таҕыста.

Советскай кэмҥэ Украина экономиката Сэбиэскэй Союзка уонна дьоһун промышленнай уонна тыа хаһаайыстыбатын компонена дойду экономикатыгар улахан кээмэйинэн буолбута. Сэбиэскэй система ыһыллыаҕыттан ырыынак экэниэмикэтин былааныттан ырыынак экэниэмикэтэ көспүтэ. Көһөрүү процеһа нэһилиэнньэ үгүс араҥатыгар, оттон үп- харчы кирэдьиит политиката 1990 сылтан инфляция үүнүүтүн гиперинфляционнай таһымҥа диэри улаатыннарбыта. 1993 сыллаахха Украина биир халандаар сыл устата инфляция үрдүнэн аан дойду рекордун тиийбитэ<ref>«Interwar Soviet Ukraine»: [http://www.britannica.com/eb/article-30078/Ukraine Encyclopædia Britannica]</ref>. Саҥа валюта, сиэллээх, 1996 с. сыаналара туруктаммыттара.

Дойду структурнай реформалары олоххо киллэриигэ бытааннык хамсаата. Правительство тутулуга суох буолуутун чөлүгэр түһэрэр правовой база тэрилиннэ, ол да буоллар, Правительствоҕа реформаларга туруктаах буолуу киэҥник тарҕанна уонна нэһилиэнньэ үгүс государственнай тэрилтэлэр приватизациялааһын процеһыттан босхолоннулар.

1999 сыллаахха ВВП 40 %- тан 1991 сыллаахха диэри түстэ<ref>«CIA World Factbook&nbsp;— Ukraine. 2002 edition»: [http://www.faqs.org/docs/factbook/print/up.html] ''CIA''</ref>, ол гынан баран 2000 сыл саҥатыгар экономика күүстээх үүнүүтүн көрдөрбүтэ-5- тэн 10 %- ҥа диэри үрдээбитэ — бырамыысыланнас оҥорон таһаарыы сылга 10% улаатта<ref>«CIA World Factbook&nbsp;— Ukraine. 2004 edition»: [http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact2004/geos/up.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210227003216/http://www.umsl.edu/services/govdocs/wofact2004/geos/up.html |date=2021-02-27 }} ''CIA''</ref>. Украина 2008 с. экономическай кризистэн улаханнык эмсэҕэлээбитэ уонна сэтинньи ыйга МВФ- га дойдуга $16,5 млрд долларга саппаас кредити биһирээбитэ<ref>«Head of IMF's Resident Representative Office in Ukraine to change his job»: [http://www.interfax.com.ua/eng/main/3243/] Interfax-Ukraine</ref>.

== Культура ==
[[Билэ:Pysanky2011.JPG|мини|Үгэс буолбут Коллекция [[Писанка|Писанка]]]]
[[Билэ:Міський музей Київ 1911.jpg|мини|[[Украина национальнай художественнай музейа]]]]
Украина култууратын биллиилээх чинчийээччи И. Огенко Украина төрүт култуурата аан дойду аһыллыаҕыттан, ксенофобия суоҕа (атын киһи куттанара) уонна гуманизм суоҕа бэлиэтэммитэ. "Уруулуу үлэ» (хобордооххо) уонна самопознаниеҕа, этэҥҥэ олоруу, олох наадыйыытын хааччахтааһын, духовнай Надежда материальнай- вот тогда и рецептэрин ордорор, ону ааһан атын омук санаатын тарҕатар, пропагандалыыр көҥүл.

Культура сайдыытын тутаах историческай түһүмэҕэ христианство ХІ үйэҕэ ылыллыыта буолла. Кэлин национальнай культура үөскээн, элита оруола биллэ аҕыйаабыта. Бу Украина уустук историческай суолунан, национальнай государство суох өр кэм устата быһаарыллар. Чуолаан, феодал- Боярскай католическай уонна Польша культуратын билэргэ, XVIII үйэ бүтүүтүгэр казактар чыпчааллара руссификацияламмыт буоланнар, Украинскай общество толору национальнай элитата суох сайдыбыта.

Украина култууратын устуоруйалара былыргы норуот үгэстэригэр уонна үгэстэригэр, олохторун- дьаһахтарын тыа сиригэр үксүгэр олоҕураллар. XIX- XX үйэ индустриализациятыттан, олох- дьаһах уларыйыытыттан, образовай чааһа Украина нэһилиэнньэтин» силис тардан " уонна үгэскэ кубулуйбут.

Украинскай култуура да, Украина искусствота Русь искусствотыттан бэйэтин истоктарын ылан, устуоруйатын тухары Руслан Европа да, кэлин да, Россия тендердэрин да быһыытынан сайдан барбыта. Аныгы искусство сайдыыта Украина култуура уонна туризм министерствотыгар баар кэккэ государственнай учреждениелары, концертнай тэрилтэлэри, айар союзтары уонна үөрэх тэрилтэлэрин үлэлэрин- хамнастарын кытта ситимнээх.

Уус- уран литература
Сиһилии: Украина литературата
Украина сиригэр- уотугар бастакы литературнай пааматынньыктар Киев нуучча кэлиитин саҕана кэлэллэр уонна Русь соҕотох официальнай тылынан суруллубуттара. Бастакытынан, "ааспыт сыллар сэһэннэрэ «уонна»Игорев туһунан тыл"героическай сэһэнэ ааҕыллар.

Былыргы суруктарга суруллубут бастакы кинигэлэри учуонайдар ХVI үйэлэргэ биэрэллэр. Ол курдук, XVII в. "лексисъ тылдьытын халыыптаах Лексисъ" диэн суруллубута, ол курдук былыргы тылга туттулла сылдьар. Саха тылын уһулуччулаах пааматынньыга 1556-1561 ПП. XV- XVIII үйэлэргэ Латинскай тылынан литература оҥоһуллар.

Күннүк Уурастыырап тыыннаах Украина тылынан суруллубут «Энеида» поэмата тосту уларыйбыта. Мантан кэлин Украина тылын сайдыыта саҕаланар, ол курдук кэлин Тарас Шевченко, Леся Украинка, Иван Франко уо. д. А. Ол эрээри Украина литературатын сайдыытын харгыстыыр боччумнаах харгыстарынан Россия былааһа буолар, чуолаан Валуевскай циркуляра 1863 сыллаахха Украинскай тылынан кинигэлэри таһаарары боббута.
{| class="wikitable" style="text-align:right; margin-right:50px;"
|-
! align=center |[[Иван Котляревский]]<br/><small>(1769—1838)</small>
! align=center |[[Тарас Шевченко]]<br/><small>(1814—1861)</small>
! align=center |[[Степан Руданский]]<br/><small>(1834—1873)</small>
! align=center |[[Иван Франко]]<br/><small>(1856—1916)</small>
! align=center |[[Леся Украинка]]<br/><small>(1871—1913)</small>
|-
| align=left | '''[[Билэ:Kotlyarevsky.jpg|155px]]'''
| align=left | '''[[Билэ:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840-2.jpg|145px]]'''
| align=left | '''[[Билэ:Степан Руданський.jpg|138px]]'''
| align=left | '''[[Билэ:Ivan Franko (1898).png|122px]]'''
| align=left | '''[[Билэ:Lesya Ukrainka portrait crop.jpg|132px]]'''
|}

Трагическай этэ ХХ үйэ үгүс Украинскай литератураларын дьылҕалара, чуолаан маассабай репрессивнай дьаһалларга [[СССР|советская власть]] [[Валерьянь Пидмогильная]], <nowiki>[[Евгений Михайлович|Григорий Михайлович/Григорий Косынка]] и 1970-х сыллардаахха кэлэ сылдьыбыта ([[Васильев стус]]). Маны сэргэ Украина поэттарын кэккэлэригэр ыҥырыы булбуттара [[социалистический реализм|соцреалистической хайысхе]] [[Тичина Павел Григорьевич|П.&nbsp;Тичина]] [[Рыльский Максим Фаддеевич|М.&nbsp;Рыльский]]).

Билиҥҥи Украинаҕа поэттар уонна суруйааччылар түмсүбүттэрэ [[Украина Суруйааччыларын союһа|Украина Суруйааччыларын союһа]]. Саҥа генерация — [[Юрий Андрухович]] [[Сергей Жадан]] [[Александр иранец]], [[Юрий Издик]] [[Оксана Забужко]] [[Игорь Павлюк]] уо. Д.А.

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

{{Countries of Europe}}

[[Категория:Украина| ]]