Сойуоттар

Сойуоттар (нууч. сойоты, соёд, сойыт, саяты) — Бүрээтийэ Ахын аймагар (Окинскай оройуонун) түөлбэлээн олорор олохтоох аҕыйах ахсааннаах омук.

Сойуоттар олорор сирдэринэн (2002 с.)

• Сорок улуус — 614
• Орлик сэлиэнньэ — 569
• Хужир сэлиэнньэ — 314
• Улан-Удэ — 191
• Хурга улуус — 159
• Боксон бөһүөлэк — 139
• Алаг-Шулун улуус — 134

Устуоруйалара

Сойуот дьахтара, «Народности России» сиэрийэттэн

Сойуоттар сайаан самадьыларын сорҕолоро, Илин Сайаан түҥ былыргы олохтоохторо. Кэлин тылларын сүтэрэн, түүр тылламмыттар. Ол эрээри олохторун отуорун, култуураларын уонна сиргэ-дойдуга, олоххо сыһыаннарын чөл хаалларбыттар диэн буолар. Бу омуктар тустарынан сурукка XVII үйэҕэ казаактар скаазтарыгар киллэрбиттэрэ баар.

Илин Сайааҥҥа хонгодоор диэн бүрээт биистэрэ олохсуйбуттарын кэннэ, сойуоттар бүрээт дьахталларын ойох ылар буолбуттар. Аны тыллара бүрээт тылыгар чугаһаабыт. Ол эрээри таба иитиитинэн уонна булдунан дьарыктаналларын тохтоппотохтор. Хойукка диэри диэри туспа омук быһыытынан билиниллибэттэр этэ. 2002 сыллаахха эрэ биэрэпискэ сойуот туспа омук быһыытынан киирбитэ.

Тыллара

Сойуоттар ураал тылларыгар киирэр самадьылыы тылынан саҥараллар этэ, кэлин сойуот-цаатан тыла диэн ааттанар тыва тылыгар уонна Монголияҕа монгуол тылын цаатан барыйааныгар чугас түүр тылыгар көспүттэр. Билигин да бу тылы аҕыйах кырдьаҕас киһи билэр.

Кэлин бүрээттэри кытта ыкса олорбуттарын түмүгэр алтаай тылларыгар киирэр бүрээт тылыгар көспүттэр. Бүтүн Арассыыйатааҕы 2002 сыллаах биэрэпис түмүгэр 2739 киһи сойуоппун дэммит, олортон бүрээт тылын  2623 киһи (96 %) билэр эбит, 2429 киһи (89 %) ону тэҥэ нуучча тылын билэр эбит.

2001 сыллаахха сойуот тылын сөргүтэргэ кириллицаҕа олоҕурар алпаабыт оҥоһуллубута. Букубаар уонна үөрэх босуобуйалара тахсыбыттара.  2003 сыллаахха «Сойуот-бүрээт-нуучча тылдьыта» тахсыбыта. 2005 сыллаахтан Ахын аймаагар бастакы сүһүөх оскуолаҕа сойуот тылын үөрэтиини киллэрии саҕаламмыта.

Дьарыктара

Былыр былыргыттан билиҥҥээҥҥэ диэри сойуоттар сүрүн дьарыктара табаны уонна сарлыгы (як) иитии. Ону таһынан самалык быһыытынан булдунан дьарыктаналлар.

Олох-дьаһах

Хас да уус холбоһон уус баһылыктарыттан турар сүбэ талаллар. Иркит, хаасуут уонна онхотдиэн уустар бааллар.

Жогтаар («Көрсүү») диэн бырааһынньыктаахтар, 2004 сыллаахха бырааһынньык аатын Улуг-Даг («Улуу хайа» — Бурин-хан хайа аатынан) диэн аакка уларыппыттара. 2008 сыллаахтан ол бырааһынньык кэмигэр  Самаайап ааҕыылара диэн ааттаах тэрээһин ыытыллар — аҕыйах ахсааннаах омуктар чөл буолууларыгар аналлаах.

Ахан аймагын сирин 90% (сорох источникка этиллэринэн 70%) 2016 сыл ахсынньытыгар территория традиционного природопользования местного значения коренного малочисленного народа Севера – сойотов диэн ыстаатыстаммыта. 2016 сыл тохсунньу 12 күнүгэр ТТП судаарыстыба регистрациятын ааһан сир кадастрыгар бэлиэтэммитэ.

Сигэлэр

• Сойоты на severcom.ru
• Эспэдииссийэлэр хаартыскаҕа түһэриилэрэ
• «Природа Байкала». Сойоты Восточного Саяна

Литэрэтиирэ

• Сойоты // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3
• Сойоты // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8
• Рассадин В. И. Словарь сойотско-русский. — СПб.: Дрофа, 2006. — 208 с.
• Рассадин В. И. О сойотах и их языке// Мир Центральной Азии: Языки. Фольклор. Литература: Материалы Международной научной конференции. Т. IV. Ч. 1. — Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 2002. — С. 100—105.