Сакен Сейфуллин
Сакен Сейфуллин (дьиҥнээх аата Садуакас Сейфоллаевич Сейфуллин) — суруйааччы, бэйиэт, казах билиҥҥи литературатын төрүттээччи, судаарыстыбаннай диэйэтэл, бассабыыктар хомуньуус баартыйаларын чилиэнэ. Казахстан Суруйааччыларын Сойууһун бастакы төрүттээччитэ. Казахскай АССР совнаркомун бастакы салайааччыларыттан биирдэстэрэ.
1980 сыллаахха Казахскай ССР суруйааччыларын сойууһун ыҥырыытынан Казахстаҥҥа Саха литературатын күннэригэр Саха суруйааччыларыттан эдэриттэн кырдьаҕаһыгар тиийэ 28 кыттааччы ыалдьыттаатылар. Бырааттыы республикаҕа бу Күннэри ыытыы – биһиги Сахабыт сиригэр улахан культурнай событиенан буолбута. Барыах иннигэр биһиги икки хаһыаппыт буолаары турар Күннэри киэҥник сырдаппыттара, казах прозаиктарын, поэттарын айымньыларын тылбаастаан ситимин быспакка бэчээттээбиттэрэ. Балаҕан ыйын 15 күнүгэр сарсыарда биһиги делегациябытын аан бастаан Казахстан Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бастакы сэкирэтээрэ Джубан Мулдагалиев приемнаабыт. Ол кэнниттэн В.И.Ленин пааматынньыгар уонна 28 гвардеец-панфиловец ааттарынан пааркаҕа, Албан Аат мемориалыгар сибэккилэри ууруу буолбут. Онтон делегация Казахстан Коммунистическай партиятын Киин Комитетын сэкирэтээрэ Камалиденов З.К. приемугар сылдьыбыттар. Таб Камалиденов Казахскай ССР экономикатын уонна культуратын туһунан сиһилии кэпсээтэ, оттон Саха сирин туһунан билиһиннэриини биһиги делегациябыт салайааччыта Софрон Данилов оҥорбут. Куорат киинигэр улахан кинигэ баһаара тэриллибит, саха поэттара тыл эппиттэр, хоһооннорун аахпыттар, мустубут дьон саха прозаиктарын итиэннэ поэттарын казахтыы тылбаастанан сабыс-саҥа тахсыбыт «Өлүөнэ долгуннара» уонна «Тыа суугуна» диэн ааттаммыт бэртээхэй кинигэлэри хамаҕатык атыыласпыттар. Киэһэтигэр толору дьонноох Опера уонна балет Абай аатынан государственнай академическай театрыгар Казахстаҥҥа Саха литературатын күннэрин аһыллыытын үөрүүлээх мунньаҕа буолбут.
Бу ХХ үйэ бүтүүтүгэр түүр тыллаах омуктар суруйааччылара бииргэ алтыһан үлэлээһиннэрэ, хардарыта литератураларын байытыһыылара үтүө үгэскэ кубулуйан таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин билигин аныгы олохпутугар сыһыаран толкуйдаатахпытына сөпкө да дьаһаммыт эбиттэр диэн өйдүүбүт. Салгыы өссө үрдүк таһымнаахтык бырайыактаан үлэлиэхтэрин баҕарабыт.
Сакен Сейфуллин – ааспыт ХIХ үйэ бүтүүтүгэр Нильдинскай буоласка, Акмолинскай күбүөрүнэҕэ 1897 сыллаахха көһө сылдьар аул сүөһү иитэр, бултаан аһыыр дьадаҥы дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кини дьиҥнээх аата – Садвакас диэн эбит. Ол гынан баран, Сакен диэн кыра эрдэҕиттэн ыҥырыллар дьиэтээҕи аатынан кылгас олоҕун тухары ааттаммыт.
С.Сейфуллин казах уус-уран литературата силигилии сайдарыгар бэйэтин сыаната биллибэт сүдү кылаатын киллэрбитэ. Кини айар үлэтэ: хоһоонноро, поэмалара, прозата казахтыы, нууччалыы бэчээттэнэн кинигэ буолан тахсыбыттара. Кини айар үлэтэ барыта, хаартыскалара, кини үлэтин чинчийиилэр, очеркалар, ахтыылар, документальнай киинэтэ суруйааччы түмэлигэр хараллан сыталлар.
Сакен Сейфуллин кумах куйаары уҥуордаан, куотан тыыннаах хаалан, төрөөбүт дойдутугар 1919 сыллаахха революционнай охсуһууга салгыы кыттаары дойдутугар кэлбитин туһунан Нурболат Джуанышбеков ахтыбыта баар. С.Сейфуллин «Минувшие дни» диэн хоһооннорун хомуурунньугун таһаартарбыта. Кини аата-суола, төрөөбүт дойдутугар сэбиэскэй былаас туругуран олохтонорун туһугар үлэтэ бу кинигэтинэн өссө революция буолуо быдан инниттэн 1910 сыллаахтан биллэн-көстөн барбыта.
Биһиги советскай литературабытын төрүттээбит Сакен Сейфуллин уонна Платон Ойуунускай биографиялара сүрдээҕин майгыннаһалларын туһунан саха народнай суруйааччыта С.П.Данилов 1980 сыл балаҕан ыйын 15 күнүгэр Казахскай ССР-га Саха литературатын Күннэрэ аһыллыытыгар эппит тылыттан киллэрэбин: «...Кинилэр иккиэн революционнай хамсааһыҥҥа бэриниилээхтик кыттыбыттара, Октябрьскай революцияны үөрэн-көтөн көрсүбүттэрэ, бэйэлэрин төрөөбүт сирдэригэр Советскай былааһы олохтоһор туһугар саа-саадах тутан охсуспуттара. Уонна бэл кинилэр иккиэн биир сыл - 1918 с сыллаахха большевиктар партияларыгар киирбиттэрэ. Сибииргэ 1918-1919 сс колчаковецтар хаайыыларыгар сытан суруллубут Сейфуллин төлөннөөх хоһоонноро кимиэхэ барытыгар биллэллэр.Эмиэ ол курдук Платон Ойуунускай Томскай күбүөрүнэҕэ колчаковецтар түрмэлэригэр сытан 1919 сыллаахха, бэйэтин биллиилээх хоһоонун «Син биир буолбаат!» диэни айбыта. Сакен Сейфуллин Казахстан совнаркомун бастакы председателинэн буолбута, оттон Платон Алексеевич - Саха сирин совнаркомун бастакы председателинэн...»
Казах норуотун чулуу уола Сакен Сейфуллин репрессия кэмигэр хаайыллыбыта уонна муус устар 25 күнүгэр 1938 сыллаахха 44 сааһыгар ытыллыбыта. Билигин кини сырдык аатын, хорсун сырыытын, саҥа көҥүл олох туһугар олоҕун да харыстамматаҕын туһунан оскуола үөрэнээччилэрэ Казахстан устуоруйатын уруоктарыгар үөрэтэллэр, киэн тутталлар.
Туһаныллыбыт литература:
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1.С.П.Данилов. Сүгүрүйэбит эйиэхэ, Казах сирэ! Хотугу сулус. 1981.
2. Иван Федосеев. Көрсүһүүлэр уонна санаалар. Хотугу сулус. 1981.