Сүбэрэнитиэт параада
«Сүбэрэнитиэт параада» (нууч. Пара́д суверените́тов) — ССРС-ка киирэр өрөспүүбүлүкэлэр уонна автономиялаах уобаластар 1988—1991 сылларга судаарыстыбалыы сүбэрэнитиэттэрин туһунан декларация ылыныылара[1][2]. Тиэрмин ааптара РСФСР дьокутаата Пётр Зерин[3][4].
«Сүбэрэнитиэт параада» өрөспүүбүлүкэлэр сокуоннарын Сойуус сокуоннарыттан үөһэ туруорбута. Ол түмүгэр ССРС быраабын тиһигэ урусхалламмыта уонна саҥа судаарыстыбалар үөскээбиттэрэ. ССРС-ка ол саҕана киирэр РСФСР иһинээҕи автономиялаах өрөспүүбүлүкэлэр уонна уобаластар чөмчөкөлөрө, бас-көс дьоно эмиэ бэлиитикэлии өйдөрө-санаалара уһуктан, утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрэн барбыттара.
ССРС-ка сүбэрэнитиэт параада[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1988 сыл бэс ыйын 17 күнүгэр Эстония хомуньуус баартыйатын дэлэгээссийэтэ Москубаҕа буолбут ССКП XIX кэмпириэнсийэтигэр ССРС уонна өрөспүүбүлүкэ боломуочуйаларын тыырарга этии киллэрбитэ.
Сэтинньи 16 күнүгэр Эстонскай ССР Үрдүкү Сэбиэтэ Эстонскай ССРС судаарыстыбалыы сүбэрэнитиэтин туһунан Декларация ылбыта, онно өрөспүүбүлүкэ сокуоннара Сойуус сокуоннарыттан үөһэ туралларын ыйыбта.
РСФСР-га сүбэрэнитиэт параада[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1990 сыллаахха атырдьах ыйын 6 күнүгэр РСФСР Үрдүкү сэбиэтин бэрэстээтэлэ Борис Ельцин Татарскай АССР-га тыл этэригэр: "Сүбэрэнитиэти төһөнү ыйыстаргытынан ылыҥ" диэбитэ. Бу этии тэлэбиидэнньэнэн эмиэ этиллибитэ, онтон Башкирскай АССР-га сылдьан эмиэ: "Былаастан төһөнү сатаан ыйыстаргытынан ылыҥ" диэн бигэргэппитэ.
Билигин бу этиитин иһин Ельцины буруйдууллар, ол эрээри, сорох устуоруктар санааларынан, бу этии Арассыыйа Федерациятын бүтүн хаалларбыта, өрөспүүбүлүкэлэр ыһыллан, этириэс арахсан барыыларын тохтоппута. Бу кэнниттэн урукку АССР-дар утуу-субуу сүбэрэнитиэт биллэрбиттэрэ эрээри федерацияттан тахсыбатахтара.
1990 сыл атырдьах ыйыттан алтынньытыгар диэри автономиялаах өрөспүүбүлүкэлэр «сүбэрэнититиэттэрин параадтара» буолбута. Оннук бастаан Карелия суверенитет биллэрбитэ (9.08.1990), онтон Коми (11.10.1990), салгыы Татарстаан (31.08.1990), онтон Удмуртия (20.09.1990) уонна Саха АССР (27.09.1990), Чукотка автономиялаах уокуруга, Адыгея АО (05.10.1990), Бурятия (07.10.1990), Башкортостаан (11.10.1990), Калмыкия (19.10.1990), Марийскай АССР (22.10.1990), Чувашия (24.10.1990), Ямал-Ненец АО (17.10.1990), Хайалаах Алтаай АО (25.10.1990).
Манна хас да өрөспүүбүлкэ ойуччу тураллар. Уруккуттан РСФСР састаабыгар киирэр Хотугу Осетия суверенитет туһунан декларациятын эрдэ, от ыйын 20 күнүгэр ылыммыта. Оттон Тува хойутаан ахсынньыга, Кабардино-Балкария өссө хойут тохсунньуга биирдэ суверенитет туһунан декларация ылыммыттара. Дагестан буоллаҕына отой даҕаны суверенитет туһунан декларация ылымматаҕа, арай 1991 сыллаахха ыам ыйын 13 күнүгэр Сувереннай өрөспүүбүлүкэлэр сойуустарыгар уонна Федеративнай дуогабарга тэҥ бырааптаах өрөспүүбүлүкэ быһыытынан киирэргэ Үрдүкү Сэбиэтэ уураах таһаарбыта. Оттон Карачаево-Черкесия 4-5 туспа өрөспүүбүлүкэҕэ арахса сыһан баран (Черкесия 27.10.1991, Карачай 18.11.1990, Абазин 11.1991, Үөһээ Кубань казаактарын икки өрөспүүбүлүкэтэ 19.08.1991), 1992 сыллаахха референдумунан бииргэ суулаһан Арассыыйа састаабыгар хааларга быһаарбыттара. Мордовия Үрдүкү Сэбиэтэ 1990 сыл ахсынньытыгар суверенитет диэн тылы туттубакка эрэ туспа судаарыстыба буоларын туһунан декларация ылыммыта. Хакаас автономиялаах уобалаһа 1991 от ыйын 3 күнүгэр ССР буолбута. Чэчиэн-Ингуш АССР-га эмиэ бу кэмҥэ уустук уларыйыылар буолбуттара, Чэчиэн омугун кэнгириэһэ 1990 сыл сэтинньитигэр РСФСР-тан уонна ону ааһан ССРС-тан тахсар туһунан быһаарыы ылбыта, өрөспүүбүлүкэҕэ икки былаас баар буолбута, түмүгэр 1991 сыллааҕы путч кэнниттэн Завгаев былаастаан туораан биэрбитэ, онон былааска соҕотоҕун хаалбыт кэнгириэстэр өрөспүүбүлүкэни Арассыыйаттан араарбыттара (маны биир да атын дойду билиммэтэҕэ). 1992 сыллаахха бэс ыйын 4 күнүгэр Арассыыйа Федерациятын Үрдүкү Сэбиэтэ таһаарбыт сокуонунан Ингушетия туспа өрөспүүбүлүкэ буолан Арассыыйа састаабыгар хаалбыта. Оттон Чэчиэн Өрөспүүбүлүкэтэ икки сэрии кэнниттэн 2000 сыл эргиниттэн саҕалаан Арассыыйа састаабыгар төннөр суолга турбута, бу статуһа 2003 сыллаахха ылыныллыбыт өрөспүүбүлүкэ саҥа конституциятынан бигэргэтиллибитэ.
Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- ↑ Белоусов Л. Б. Парад суверенитетов // Энциклопедия фонда знаний «Ломоносов». — 2011. — 15 Кулун тутар.
- ↑ Развалился союз // Коммерсантъ. — 2016. — 26 Ахсынньы.
- ↑ Словарь от П до Я // Коммерсантъ Власть. — 2003. — 23 Бэс ыйын (№ 24). — С. 72.
- ↑ Сергей Маркедонов. Судьба первого и последнего советского референдума 25 лет спустя // Внешняя политика. — 2016. — 22 Кулун тутар.