Бу сирэй Ноҕай тыла куодун көр

'''Ноҕай тыла''' (''ногай тили, ногайша'') — [[Дагестаан|Дагестааҥҥа]], [[Карачай-Черкесия|Карачай-Черкес Өрөспүүбүлүкэтигэр]], [[Чечня|Чечняҕа]], [[Кырыым|Кырыымҥа]], Ставрополь кыраайыгар, Астрахан уобалаһыгар олорор [[Ноҕайдар|ноҕай омук]] төрөөбүт тыла. 2010 сыллаах биэрэпиһинэн Арассыыйаҕа 87,1 тыһыынча ноҕай тыллаах баар, олортон 81851 ноҕайдар бэйэлэрэ.

Ноҕай тылынан "Шоьл тавысы" уонна "Ногай давысы" диэн хаһыаттар тахсаллар. "Турция саҥата" диэн радио татаар салаата ноҕайдыы "Nuğayça näsixätlär" ("Ноҕайдыы үөрэтии") диэн биэриилээх. Ноҕай тыла Дагестаан уонна Карачай-Черкес Өрөспүүбүлүкэлэригэр судаарыстыбаннай тыл буолар<ref>[http://bigenc.ru/linguistics/text/2669288 Ногайский язык] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190602100742/https://bigenc.ru/linguistics/text/2669288 |date=2019-06-02 }}</ref>.

Ноҕай тыла [[Кырыым татаардарын тыллара|Кырыым татаардарын тылларын]] степной диалега буолар. Ол иһин сорох чинчийээччилэр саныылларынан татаар тылын йуртов, алабуҕа уонна кундров диалектара ноҕай тылыгар киирэллэр.

Ноҕай тылым литературнай көрүҥэ караногай диалегар олоҕуран оҥоһуллубута.

== Диалектар ==
Ноҕай тыла [[Түүр тыллара|түүр тыллар]] кыпчак-ноҕай бөлөҕөр киирэр. Арассыыйаҕа үс ноҕай диалега баар (Кырыым уонна Добрудь ноҕайдарын диалега туспа аахсыллар):

* ногай (Ставрополь кыраайыгар),
* караногай ([[Дагестаан|Дагестааҥҥа]]),
* акногай ([[Карачай-Черкесия|Карачай-Черкес сиригэр]]).

== Сурук-бичик ==
1928 сылга диэри ноҕай тыла [[Араабтыы сурук-бичик|арааб суруктаах]] этэ, ол кэннэ латыын алпабыыта туттуллар буолбута: 
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƣ ƣ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N̡ ᶇ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| 
| 
| 
| 
|}
1938 сылтан кирилл суруга туттуллар. Билиҥҥи ноҕай тылын алпабыыта 1950 сыллаахха ылыммыта:
{| class="standard" cellpadding="3" style="font-family:Times New Roman; font-size: 2em; line-height: 1.8em; text-align: center;"
| style="«width:3em;»" |А а
| style="«width:3em;»" |Аь аь
| style="«width:3em;»" |Б б
| style="«width:3em;»" |В в
| style="«width:3em;»" |Г г
| style="«width:3em;»" |Д д
| style="«width:3em;»" |Е е
| style="«width:3em;»" |Ё ё
| style="«width:3em;»" |Ж ж
| style="«width:3em;»" |З з
|-
| style="«width:3em;»" |И и
| style="«width:3em;»" |Й й
| style="«width:3em;»" |К к
| style="«width:3em;»" |Л л
| style="«width:3em;»" |М м
| style="«width:3em;»" |Н н
| style="«width:3em;»" |Нъ нъ
| style="«width:3em;»" |О о
| style="«width:3em;»" |Оь оь
| style="«width:3em;»" |П п
|-
| style="«width:3em;»" |Р р
| style="«width:3em;»" |С с
| style="«width:3em;»" |Т т
| style="«width:3em;»" |У у
| style="«width:3em;»" |Уь уь
| style="«width:3em;»" |Ф ф
| style="«width:3em;»" |Х х
| style="«width:3em;»" |Ц ц
| style="«width:3em;»" |Ч ч
| style="«width:3em;»" |Ш ш
|-
| style="«width:3em;»" |Щ щ
| style="«width:3em;»" |Ъ ъ
| style="«width:3em;»" |Ы ы
| style="«width:3em;»" |Ь ь
| style="«width:3em;»" |Э э
| style="«width:3em;»" |Ю ю
| style="«width:3em;»" |Я я
| style="«width:3em;»" |
| style="«width:3em;»" |
| style="«width:3em;»" |
|}

== Морфология ==
Ноҕай тылыгар саҥа чаастара үс бөлөххө арахсаллар: 1) ааттар (аат тыл, даҕааһыннар, сыһыаттар, ахсаан ааттар, солбуйар ааттар); 2) туохтуурдар; 3) көмө тыллар.

=== Солбуйар ааттар ===
Ноҕай тылын солбуйар ааттара:

''мен'' (мин), ''сен'' (эн), ''ол'' (ол, кини), ''биз'' (биһиги), ''сиз'' (эһиги), ''олар'' (олор, кинилэр).

=== Ахсаан ааттар ===
{| class="wikitable"
!0
!1
!2
!3
!4
!5
!6
!7
!8
!9
!10
!
|-
|''ноль''
|''бир''
|''эки''
|''уьш''
|''доьрт''
|''бес''
|''алты''
|''ети''
|''сегиз''
|''тогыз''
|''он''
|
|-
!
!11
!20
!30
!40
!50
!60
!70
!80
!90
!100
!1000
|-
|
|''он бир''
|''йырма''
|''отыз''
|''кырк''
|''элли''
|''алпыс''
|''етпис''
|''сексен''
|''токсан''
|''юз''
|''мынъ''
|}

== Эбии көр ==
* [[Ноҕайдар]]
* [[Түүр тыллара]]

== Быһаарыылар ==
{{Быһаарыылар}}

== Кинигэлэр ==
* {{книга|автор=Баскаков Н. А.|заглавие=Ногайский язык и его диалекты: Грамматика, тексты и словарь|ссылка=|ответственный=Н. А. Баскаков; Отв. ред. проф. Н. К. Дмитриев; Институт языка и письменности АН СССР|издание=|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|год=1940|страниц=272|тираж=1&nbsp;000}}
* {{книга|автор=Калмыкова С. А.|часть=Алфавит ногайского языка|ссылка часть=|заглавие=Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР|ссылка=|ответственный=Отв. ред. д-р филол. наук Н. А. Баскаков; Институт языкознания АН СССР|издание=|место=М.|издательство=Наука|год=1972|страницы=118—125|страниц=240|тираж=2400|ref=}}

{{Түүр тыллара}}
{{Халыып:Арассыыйа ил тыллара}}

[[Категория:Түүр тыллара]]