Бохсурҕан, бөдөҥ бохсурҕан
Бохсурҕан (подорожник, Plantago major L., P. media L.) - суол кытыытыгар, тиэргэҥҥэ үүнэр эмкэ туттуллар сэбирдэҕэ биэс тымырдаах от. Бохсурҕаннар уустарыгар киирэр.
Кылгас морфологията
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Элбэх сыллаах намыһах от уунээйи. Сэбирдэхтэрэ силистэрин тердуттэн тахсаллар, умнаһа суох уонна сибэккитин уга 15—30 см уһуннаах. Сэбирдэхтэрэ кэрдиистэрэ суох, сымыыттыҥылар. Сибэккилэрэ от күөҕэ өҥнөөх чааскылаахтар, бороҥҥуҥу эминньэхтээхтэр уонна тычинкалара быга сылльаллар. Куолас хаалара фиолетовайдар эбэтэр саһархайдыҥы бороҥнор. Үөскэҕэ коробкачаан. Бэс ыйыттан бала5ан ыйыгар диэри сибэккилиир.
Биэс тымырдаах от бөдөн бохсурҕаны кытта олус майгыннаһаллар. Уратыта диэн сибэккитин уга арыый кылгас уонна түүлээх, сэбирдэхтэрэ уһун ньолбоҕордор.
Үүнэр сирэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Киһи элбэхтик сылдьар үрэхтэр уонна күөллэр кытыыларынааҕы уу ылар араас оттоох ходуһалара, суол кытыылара, сииктээх оһорбо сирдэр, бааһыналар, ыһыылар быыстарыгар сыыс от буолан торолуйан үүнэр. Бохсурҕананы киһи үүннэрдэҕинэ, олус тубугэ суох уунэр, торолуйар.
Тарҕаныыта
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Өрөспүүбүлүкэ киин уонна соҕуруу улуустара.
Туттуллар уорганнара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сэбирдэхтэрэ, сиэмэлэрэ, силистэрэ. Сэбирдэҕин инструкция быһыытынан сайыны быһа хомуйуллар, ордук от уонна атырдьах ыйдарыгар, чараастык тарҕатан, маарыла мөһөөччуккэ куурдар бэрт ньыма. Сиэмэлэрин, силистэрин куһун ото хаппытын кэннэ хомуллар.
Састааба
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Бөдөҥ бохсурҕаҥҥа араас полисахарид (6,5% диэри), салыҥҥар (11% диэри), пектиновай веществолар (20% диэри), 20,7-42,2 мг/% аскорбиновай кислота, 0,01-0,02% флавоноидтар, К битэмиин, аһыылар уонна дубильнай веществолар, стероиднай сапониннар, гликозидтар (аукубин, о.д.а.), органическай кислоталар (бензойнай, салициловай, сиреневай, о.д.а.) С, К битэмииннэр, А провитамин, фитонцидтар. эскулетин-кумарин уонна алкалоидтар суоллара бааллара баһаарыллыбыт (Склярсвскай, Губанов, 1989). Сиэмэтигэр 40% диэри салахайдаах веществолар, 20% диэри сыалаах арыылар, стероиднай сапониннар, олеаноловай кислота, белковай уонна дубильнай веществолар, аукубин, о.д.а. бааллар (Крылов, 1992; Минаева, 1991). Киин оройуоннартан хомуллубут олохтоох бохсурҕанаҕа анализ көрдөрөрунэн, сибэккитигэр уонна силиһигэр кумарин баара биллибит. Флавоноидтар уонна танидтар булуллубатахтар (Макаров, Габышев, 1972).
Мэдиссиинэҕэ туттуллуута
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Медицинаҕа бохсурҕана сэбирдэҕэ сили хаахтатан ыраастыыр эмп быһыытынан бронхидка, коклюшка, астмаҕа уо.д.а. тыынар орган ыарыыларыгар туттуллар. 1 ост. нь. сэбирдэҕэр 1 ыст. итии уу кутан көөннь һук оҥорон 1/4—1/3 ыст. куҥҥэ 3—4 төгүл, аһыах иннинэ иһиллэр. Куртах, оһоҕос араастык суһурэн ыалдьарын (гастрит, энтероколит) эмтииргэ эмиэ бохсурҕана сэбирдэҕин маннык көөньөһүгүн тутталлар. Бу көөнньөЬүк куртах сумэтин кислотнаһа намыһах гастритын уонна суон оһоҕос аалан ыалдьарын эмтииргэ ордук үчүгэй дьайыылаах. Бохсурҕана сэбирдэҕиттэн, “плантаглюцид” диэн препарат ылыллыбыт. Кини сэбирдэҕэ бүөр, хабах ыарыыларыгар сүһүрүүнү тохтотор антисептик быһыытынан туттуллар. Хаппыт сэбирдэҕэ тымныйыыны, куртах, оһоҕос ыарыыларын эмтиир холбодоһуктарга киирэр биир сүрүн компонент буолар. Итини таһынан араас тас бааһы эмтииргэ туттуллар (маас, бороһуок. көөнньөһүк быһыытынан) хаан барыытын, сүһүрүүнү тохтотор дьайыылаах.
Народнай медицинаҕа бохсурҕан сиэмэтин оргуйбут уутун дьарҕа буолбут хойуулук хатарыгар чэпчэкитик убатарыгар, дизентерияҕа уонна хааннаах тахсыахтатыыга аныыллар (1 ост.нь. сиэмэ 1 ыст. ууга буһарыллыбытын, күҥҥэ үстэ-туортэ 1/4 — 1/3 ыстакааны, аһыах иннинэ иһиллэр), суон оһоҕос ыалдьарыгар, оттон хойуулук хатарыгар сиэмэ 1 ыст. оргутуллубут уутун 1/2—1 ыстакааны күҥҥэ биирдэ-иккитэ, аһыах иннинэ, киэһэлик иһиллэр. Бохсурҕана куртах симэһинин кислотнаһа үрдүк дьонугар сөбө суох. Таска туттарга буортута суох.
Хантан ылыллыбыта
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ. Басыгысова А.П.:Дьокуускай, 2014 с.