Иһинээҕитигэр көс

Гаспринскай Исмаил

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
(Мантан: Гаспринскай, Исмаил көстө)
Исмаил Гаспринскай

Исмаил Гаспринскай (крым. İsmail Gasprinskiy (Gaspıralı), Исмаил Гаспринский (Гаспыралы), اسماعيل غصپرينسكى‎; 1851 сыл кулун тутар 8 [20] күнэ — 1914 сыл балаҕан ыйын 11 [24] күнэ) — Кырыым татаардарыттан төрүттээх сырдатааччы, политик уонна сурунаалы таһаарааччы, Арассыыйа мусульманнарын лиидэрэ, дьадид хамсааһынын төрүттээччи[1].

Олоҕо

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Исмаил Гаспринскай 1872 сыллаахха Сорбоннаҕа үөрэнэр кэмигэр

Исмаил Гаспринскай 1851 сыл кулун тутар 8 [20] күнүгэр Таврическэй губерния Ялтинскай уеһын (билигин Кырыым Бахчисарай оройуона) Авдьикөй дэриэбинэтигэр төрөөбүтэ[2]. Кини аҕата Мустафа Али-оҕлу Гаспринскай Арассыыйа сэриитин аппыһыара уонна ийэтэ Фатма-Султан Тэмир-Гази-кызы этилэр. Мустафа Али-оҕлу Кырыым соҕуруу кытылыгар баар Гаспра диэн аултан төрүттээх этэ, ол иһин Гаспринскай диэн араспаанньаны ылбыт. 1854 сыл муус устар 19 күнүгэр Гаспринскайдар Арассыыйа империятын дворяннара буолбуттара. Исмаил Гаспринскай Симферопольдааҕы казённай эр дьон гимназиятыгар, онтон Воронежтааҕы кадет корпуһугар уонна Иккис Москватааҕы байыаннай гимназияҕа үөрэммитэ[3]. 1871 сыллаахха Францияҕа барбыта уонна Сорбоннаҕа үөрэммитэ. 1874–1875 сылларга Турцияҕа олорбута. Кырыымҥа төннөн баран Бахчисарай куорат Думатын дьокутаата буолбута. 1879 сыл олунньу 13 күнүттэн 1884 сыл кулун тутар 5 күнүгэр диэри Бахчисарай кулубата этэ.

1879 сылтан ылата Исмаил Гаспринскай түүрдүү тылынан сурунааллары таһаара сатаабыт: "Файдалы эглэндьэ" (1879–1880), "Закон" (1881). 1883 сыл муус устар 10 күнүгэр түүрдүү тыллаах "Тардьуман" ("Тылбаасчыт") диэн сурунаалы таһаарарга көҥүл ылбыт. Бу сурунаал өр кэмҥэ соҕотох түүрдүү тыллаах сурунаал этэ. "Тардьуман" 35 сыл устата тахсан баран 1918 сыл олунньу 23 күнүгэр сабыллыбыта.

"Тардьуман" сурунаал көмөтүнэн Исмаил Гаспринскай идеялара Кырыымҥа, Идэл-Уралга, Хиваҕа, Бухараҕа тарҕаммыттара. Ону таһынан сурунаал Ирааҥҥа, Кытайга, Турцияҕа, Египеккэ, Болгарияҕа, Францияҕа, Швейцарияҕа, АХШга тарҕанар этэ.

Исмаил Гаспринскай, Гасан-бек Зардаби уонна Алимардан-бек Топчибашев. Баку, 1894 сыл

1907–1908 сылларга Исмаил Гаспринскай Египеккэ араабтыы үс нүөмэрдээх "Ал-Наһд" ("Тиллии") сурунаалы таһаартарбыта.

Исмаил Гаспринскай дьадид хамсааһынын төрүттээччитэ буолар. Бу хамсааһын сүрүн сыала-соруга ислам үөрэхтээһинин уларытыы, сайыннарыы, саҥардыы этэ. Дьадидтар үөрэхтээһиҥҥэ ньымалара Татаар, Каһаах, Башкир, Туркмен, Тадьик, Узбек, Кыргыс сирдэригэр, Азербайдьааҥҥа, Турцияҕа, Ирааҥҥа уонна Кытайга тарҕаммыттара.

1905 сыл атырдьах ыйын 15 күнүгэр Исмаил Гаспринскай уонна дьадид хамсааһынын өйөөччүлэрэ Иттифак ал-Муслимин (اتفاق المسلمين: Мусульманнар холбоһуктара) диэн баартыйаны тэрийбиттэрэ уонна 150 дьокутааттаах бастакы мунньаҕы Алын Новгорокка ыыппыттара[4]. Бу дьокутааттар Кырыымтан, Соҕуруу Кавказтан, Уралтан, Түркистантан уонна Сибииртэн мустубуттара. Иттифак ал-Муслимин баартыйа дьокутааттара Гос. Думаҕа хас да миэстэлээх этилэр.

1907 сыллаахха Исмаил Гаспринскай Каирга Аан Дойду Мусульманнарын кэнгириэһин тэрийэргэ этии киллэрбитэ.

Ону таһынан Исмаил Гаспринскай хас да уус-уран айымньы ааптара: "Франциятааҕы суруктар" роман, "Африкатааҕы суруктар – Амазонкалар дойдулара" сэһэн, "Арслан Кыз" кэпсээн уо.д.а.

Эбии көр

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Быһаарыылар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ Тадеуш Свентоховский, Brian C. Collins Historical dictionary of Azerbaijan. — USA: Scarecrow Press, 1999. — С. 57. — 145 с. — ISBN 0810835509
  2. ↑ Ганкевич В. Ю. На службе правде и просвещению. Краткий биографический очерк Исмаила Гаспринского (1851—1914). — Симферополь, 2000.
  3. ↑ Макаров Д. В. Дорогами ислама Центральной России
  4. ↑ Кульшанова А. Национальная идея в программных документах «Иттифак ал-муслимин»

Литература

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  • Гаспринский И. Французские письма. — Симферополь, 2003.
  • Гаспринский И. Русское мусульманство. Мысли, заметки и наблюдения. — Симферополь, 1881.
  • Гаспринский И. Русско-восточное соглашение. Мысли, заметки и пожелания. — Бахчисарай, 1896.
  • Ганкевич В. Ю. На службе правде и просвещению. Краткий биографический очерк Исмаила Гаспринского (1851—1914). — Симферополь, 2000.
  • Ганкевич В. Ю., Шендрикова С. П. Исмаил Гаспринский и возникновение либерально-мусульманского политического движения. — Симферополь, 2008.
  • Машкевич А. А. Выдающийся просветитель Исмаил Гаспринский и развитие прогрессивной педагогической мысли народов Востока во второй половине XIX века. — Алматы, 2002.
  • Яблоновська Н. Проблема діалогу культур на сторінках газети І. Гаспринського «Терджиман» // Збірник праць Науково-дослідного центру періодики. — 2005. — Вип. 13. — С. 139—146.
  • Fisher A. W. Ismail Gaspirali. Model Leader for Asia// Tatars of the Crimea.Their Struggle.- Durham-London, 1988.
  • Lazzerini E. J. Ismail Bey Gasprinskii (Gaspirali): the Discourse of Modernism and the Russians// Tatars of the Crimea. Their Struggle. — Durham-London, 1988
  • Devlet N. Ismail Bey Gaspirali. — Ankara, 1988
  • Абдирашидов З. Исмаил Гаспринский и Туркестан в начале XX века: связи-отношения-влияние. Ташкент: Akademnashr, 2011.
  • Гаспринский Исмаил: историко-документальный сборник / Сост. С. Рахимов. — Казань: «Жыен», 2006.
  • Червонная С. Пантюркизм и панисламизм в российской истории]// Отечественные записки. — 2003. № 5.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Гаспринскай_Исмаил&oldid=381628»