Бу сирэй Америка Холбоһуктаах Штааттара куодун көр

{{Infobox Country
|native_name              = Америка Холбоһуктаах Штаттара
|conventional_long_name   = United States of America
|common_name = the United States
|image_flag = Flag of the United States.svg
|image_coat = US-GreatSeal-Obverse.svg
|length = 1776–Present
|symbol_type = Great Seal
|national_motto = <!--Please read the talk page before editing these mottoes:-->[[In God We Trust]]{{spaces|2}}<small>(official) </small><br />{{lang|la|''[[E pluribus unum|E Pluribus Unum]]''}}<br />{{spaces|2}}<small>(From Many, One; [[Latin]], traditional) </small>
|image_map = United States (orthographic projection).svg
|national_anthem = "[[The Star-Spangled Banner]]"
|official_languages = Федерал таhымҥа суох
|languages_type = Дойду тыла
|languages = [[Ааҥл тыла]]
|capital = [[Уашиҥтон]]
|largest_city = [[Нью Йорк]]
|government_type = [[Конституционнай республика|Конституция]] [[Федеральнай республика|Федеральнай]] [[президент системата|Президент]] [[республика|Өрөспүүбүлүкэтэ]]
|leader_title1 = [[Президент]]
|leader_name1 = [[Joe Biden]] ([[Демократия партията (АХШ)|Д]])
|leader_title2 = [[Вице-президент]]
|leader_name2 = [[Kamala Harris]] ([[Демократия партията (АХШ)|Д]])
|leader_title3 = {{nowrap|[[Speaker of the United States House of Representatives|Speaker of the House]]}}
|leader_name3 = [[Нэнси Пелози]] ([[Демократия партията (АХШ)|Д]])
|leader_title4 = [[АХШ бас сууттааччыта|Бас сууттааччы]]
|leader_name4= [[Дьон Робертс]]
|sovereignty_type = [[Тутулуга суох буолуу]] {{nobold|[[Холбоhуктаах Хоруоллук|Холбоhуктаах Хоруоллуктан]]}}
|established_event1 = [[Америка Холбоhуктаах Штаттарын тутулуга суох буолуутун декларацията|Декларация]]
|established_date1 = [[От ыйын 4]], [[1776]]
|established_event2 = [[Париж үлэҕэ (1783)|Ылыныы]]
|established_date2 = [[Балаҕан ыйын 3]], [[1783]]
|established_event3 = [[Америка Холбоhуктаах Штаттарын конституцията|Конституция]]
|established_date3 = [[Бэс ыйын 21]], [[1788]]
|area_footnote =
|area_sq_mi = 3794066
|area_km2 = 9826630
|area_rank = 3rd/4th{{smallsup|3}}
|area_magnitude = 1 E12
|percent_water = 6.76
|population_estimate = {{uspop commas}}
|population_estimate_year = {{CURRENTYEAR}}
|population_estimate_rank = 3rd{{smallsup|4}}
|population_census = 281,421,906
|population_census_year = 2000
|population_density_km2 = 31
|population_density_sq_mi = 80
|population_density_rank = 180th
|GDP_PPP_year = 2007
|GDP_PPP = $13.543&nbsp;trillion
|GDP_PPP_rank = 1st
|GDP_PPP_per_capita = $43,444
|GDP_PPP_per_capita_rank = 4th
|GDP_nominal = $13.794&nbsp;trillion
|GDP_nominal_rank = 1st
|GDP_nominal_year = 2007
|GDP_nominal_per_capita = $43,594
|GDP_nominal_per_capita_rank = 11th
|HDI_year = 2016
|HDI = 0.920
|HDI_rank = 10th
|HDI_category = <font color="#009900">high</font>
|Gini = 47.0
|Gini_year = 2006
|currency = [[АХШ доллара]] ($)
|currency_code = USD "$"
|country_code = USA
|utc_offset = -5 to -10
|utc_offset_DST = -4 to -10
|cctld = [[.us]] [[.gov]] [[.mil]] [[.edu]]
|calling_code = 1
|demonym = [[Американнар]]
}}

'''Америка Холбоһуктаах Штаттара''' ([[ааҥл тыла|ааҥл]]. ''United States of America'', кылгатан ''United States'', ''U.S.'', ''USA'' эбэтэр ''America''), кылгатан '''АХШ''' эбэтэр '''Америка''', диэн [[федерация|федерал]] [[конституция]] [[Өрөспүүбүлүкэ|өрөспүүбүлүкэтэ]], биэс уон [[АХШ штата|штаттан]] (илтэн) уонна биир [[федерал эргин]]тэн турар. [[Дойду]] улахан өттө (48 штат уонна киин эргин [[Уашиҥтон]]) [[Хоту Америка|Хоту Америкаҕа]] сытар, [[Чуумпу океан|Чуумпу]] уонна [[Атлантик океан|Атлантик]] океаннар икки ардыларыгар, кирбиилэhэр [[Канаада]]лыын хоту уонна [[Мексика]]лыын соҕуруу. [[Аляска]] штата континент хотугулуу арҕаатыгар баар, кинилиин кирбиилэhэллэр Канаада илин уонна [[Арассыыйа]] арҕаа, [[Бериҥ силбэhиитэ|Бериҥ силбэhиитин]] нөҥүө. [[Хауайи]] штата Чуумпу океан ортотугар баар [[архипелаг]]. Онтон ураты дойду Чуумпу океаҥҥа уонна [[Кариб байҕала|Кариб байҕалыгар]] хас да бас билэр сирдэрдээх уонна арыылардаах.

Иэнэ 9.83 млн км² (аан дойдуга улаханынан үһүс) уонна олохтоохторун ахсаана 306 млн (аан дойдуга улаханынан үһүс). Холбоhуктаах Штаттар аан дойду биир ордук элбэх араас [[омук|омуктардаах]] уонна [[култуура]]лардаах дойдута буолар, бу өр кэмнээх улахан, билигин да бара турар, [[иммиграция]] түмүгэ. АХШ [[экономика]]та аан дойдуга бастыҥ, ол курдук [[2008]] сыллааҕы [[Брутто ис оҥоhук|БИО]] $14.3 триллион буолбут (аан дойдутааҕы БИО 23% уонна [[атыылаhар кыах паритета|АКП]] 21%).

== Устуоруйата ==
Дойду устуоруйата [[Холбоhуктаах Хоруоллук|Улуу Британия]] Атлантик океан кытылыгар [[уон үс колония]]ны тэрийиититтэн саҕаланар. [[От ыйын 4]], [[1776]] c. бу колониялар [[Тутулуга суох буолуу АХШ декларацията|тутулуга суох буолуу декларациятын]] таhаарбыттара, бу декларациянан кинилэр Улуу Британияттан тутулуга суох буолууларын уонна Холбоhуктаах Уния тэрийиилэрин туhунан эппиттэрэ. Ол кэнниттэн буолбут [[Тутулуга суох буолуу Америка сэриитэ|Тутулуга суох буолуу Америка сэриитигэр]] өрө турбут штаттар Улуу Британияны кыайбыттара. [[Филадельфия конвенцията|Филадельфия конвенциятынан]] [[балаҕан ыйын 17]], [[1787]] c. билиҥҥи [[Америка Холбоhуктаах Штаттарын конституцията]] ылыммыта, аныгы сылга конституция чахчы буолуутунан, штаттар күүстээх киин дьаhалталаах биир республика ирээттэрэ буолбуттара. [[1791]] сылга элбэх тутаах олохтоох бырааптары уонна көҥүллэри мэктиэлиир [[Bill of Rights]] диэн конституцияҕа уон көннөрүүлэр киллэриллибиттэрэ.

[[XIX үйэ|XIX үйэҕэ]] АХШ [[Франция]]ттан, [[Испания]]ттан, Холбоhуктаах Хоруоллуктан, Мексикаттан уонна Арассыыйаттан сирдэри ылбыта, уонна [[Тексас Республиката|Тексас]] уонна [[Хауайи Республиката|Хауайи]] республикаларын аннексиялаабыта. [[1860-с]] сс. дойду [[агрикултуура|аграр]] Соҕуруута уонна [[индустрия|индустриал]] Хотута штаттар бырааптарын уонна [[кулуттааhын]] институтун туhунан мөккүөрдэриттэн сылтаан [[Америка олохтоох сэриитэ]] буолбута. Бу сэриигэ Хоту кыайыыта дойду эстиитин тохтоппута уонна кулуттааhыны суох оҥорбута. Оннук АХШ Кэнгириэһэ кулуттааһыны [[1862]] сыллаахха [[бэс ыйын 19]] күнүгэр боппута. 

[[Испания-Америка сэриитэ|Испания-Америка сэриитин]] уонна [[Бастакы аан дойду сэриитэ|Бастакы аан дойду сэриитин]] кэннилэриттэн АХШ сэрии күүһэ статустаммыта. [[1945]], [[Иккис аан дойду сэриитэ|Иккис аан дойду сэриититтэн]] АХШ бастакы ядернай сэрии сэптээх дойду, [[Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтэ|Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтин]] олохтоох кыттааччыта уонна [[NATO]] тэрийээччи кыттааччытын быhыытынан тахсыбыта. [[Тымныы сэрии]] бүтүүтүн уонна [[Сүбэ Унията]] эстиитин кэнниттэн АХШ соҕотох [[суперкүүс]] буолбута. Дойду глобал сэрии хоромньулааhынын 50% оҥорор уонна аан дойду бастыҥ экономика, [[политика]] уонна култуура күүһэ буолар.



==Салайыы==
Америка Холбоһуктаах Штааттара федеральнай республика. Федерал былаас АХШ Конституциятыгар олоҕурар. Салалта үс салаалаах: [[ситэриилээх былаас]], [[сокуону таһаарар былаас]] уонна [[сууттуур былаас]]. Штаттар былаастара эмиэ итинник арахсар.

=== Ситэриилээх былаас===
Ситэриилээх былаас диэн сокуону үлэҕэ киллэрэр салалта чааһа буолар. АХШ быыбар бэрэстэбиитэллэрэ АХШ президенын талаллар, кини ситэриилээх былаас ону тэҥэ [[сэриилээх күүс|сэриилээх күүстэр]] басхана буолар. [[Конгресс]] ылыммыт сокуонугар [[вето|ветоны]] ууруон сөп, оччоҕуна ол сокуон олоххо киллэриллибэт. Ону тэҥэ дьон номнуо ылыммыт сокуону тутталларыгар араас укаастары таһаарыан сөп. 

Президент дьон уонна бизнес олоҕун хонтуруоллуур департаменнар иһин эппиэтинэһи сүгэр. Ол курдук, Урбаан департамена урбаан уонна бизнес туһунан быраабылалары оҥорор уонна таһаарар. Ол иһин Президент ол департамент тойонун бэйэтэ талар, уонна федерал сууттааччылары номинациялыыр. Ол гынан баран Сенат ону кытта сөбүлэһиэхтээх. Президент  түөрт сыллаах болдьоххо талыллар.

=== Сокуону таһаарар былаас ===
[[Билэ:USCapitol.jpg|thumb|right|АХШ Капитолийын арҕаа кынана - АХШ Конгреһын дьиэтэ]]
Сокуону таһаарар былаас сокуоннары толкуйдуур. АХШга ол былаас АХШ Конгреһыгар сүктэнэр. Конгресс икки палаталаах.

Биир палаататын аата '''Бэрэстэбиитэллэр палааталара''' диэн ааттанар. Бэрэстэбиитэллэр ханнык эмит штаттан эбэтэр территорияттан талыллаллар. Бэрэстэбиитэллэрин ахсаана хас киһи ол штатка эбэтэр сиргэ олороллоруттан тутулуктаах. Бэрэстэбиитэл икки сылга талыллар. Бэрэстэбиитэллэр ахсаана билигин 435 киһи буолар.  Бэрэстэбиитэллэр палаталара спикердаах. Президены уонна вице-президены кытта туох эмит буоллаҕына кини эбээһинэстэрин спикер толорор. 

Иккис палааталарын аата '''Сенат''' диэн ааттанар. Сенатка хас биирдии штаттан икки сенатор үлэлиир. Ол иһин билигин 50 штаттан 100 сенатор үлэлиир. Президент дуогабар эбэтэр официал үлэһиттэри туруоруон иннинэ Сенат сөбүлэһиэхтээх. Сенатордар 6 сыллаах болдьоххо үлэлииллэр. АХШ вице президена Сенат спикера буолар. 

Бэрэстэбиитэллэр уонна сенатордар араас сокуоннары киллэрлэллэр, ону бырайыак диэн ааттыыллар. Ханнык эмит бырайыак тута куоластаныан сөп, эбэтэр араас хамытыаттарынан тарҕанан дьүүлэнэллэр. Бырайыак сокуон буоларыгар икки палата иккиэн куоластыыллар, уонна президент илии баттыыр эбэтэр вето быраабын туттуон сөп. Президент ветолаатаҕына иккистээн Конгресска киирэр, онно үс гыммыттан икки куоластары хомуйдаҕына Президент вето уурар кыаҕа суох буолар. 

Федерал систематыгар Конгресс штаттар сокуоннарын көнөтүк уларытар кыаҕа суох, ол оннугар Конгресс федерал харчыны мэктиэлиир, уонна ол сокуон штакка киирэригэр услуобуйаны үөскэтэр. Ол системата олус уустук тутулуктаах.

===Сууттуур былаас===
Сууттуур былаас диэн былаас биир салаата уонна сокуон туох диэн этэрин быһаарар. Сууттуур былаас АХШга Үрдүкү суутан уонна элбэх кыра сууттартан турар.  Үрдүкү суут ханнык эмит сокуон Конституцияны кэһэр диэн эттэҕинэ ол сокуон "хоторбут" диэн быһаарыллар уонна үлэлээбэт буолар. Үрдүкү суут тоҕус судьуйалартан турар, Президент кинилэри сүбэлиир уонна Сенат бигэргэтэр. Ол кэнниттэн үлэттэн тахсыаҕар эбэтэр өлүөҕэр дылы судьуйанан үлэлиир. Ол буоллаҕына Президент атын киһини сүбэлиир. Сенат сөбүлэспэтэҕинэ Президент атын киһини булуохтаах.

Араас дьыалалартан  (ол курдук Марбури Мэдисон утары дьыалатыгар) Үрдүкү суут Конституцияны хайдах ааҕарга соҕотох тылбаасчыт буолар уонна ханнык баҕар сокуону хотуон сөп.

== Нэhилиэнньэтэ ==
АХШ урут уруккаттан [[иммиграция]] дойдута буоларын үрдүнэн, [[янкилар]] дойду үрдүнэн 95% ылаллара 1920 сыллаахха. Ол эрэн АХШ экономика сайдарын уонна дьон олоҕо тупсарынан сибээстээн атын дьадаҥы дойдулартан үчүгэйдик олороору элбэх мигрант кэлэр. Онон сибээстээн янкилар бырыhыаннара кыччыыр. 1950 сылга номнуо 95%-тан намтаан 85% буолар. Ол эбэтэр 15% АХШ олохтооҕо мигрант буолар. Миграннар кэлиилэрэ өссө күөдьүйэр 1970-1990 сыллардаахха, уопсайа 60 миллион киһи 30 сыл иһигэр АХШ олохсуйа киирэр (ол эбэтэр 1 сылга 2 миллион дьон), онон сибээстээн янкилар 85%-тан долялара өссө кыччаан 59% буолар. Мигрант дьон уопсай бырыһыана 41% буолар. Онон сибээстээн билиҥҥи туругунан мусульмаан омуктар, [[кытайдар]] уонна индиялар АХШ балай да элбииллэр уонна АХШ улахан мегаполистарыгар (холобура, Нью Йорк уонна Лос Анджелес) 80% ылаллар. Билигин миграннар кэлиилэрэ тохтообот, АХШ олотчутун кардинально этническай састааба номнуо 2030 сыллаахха мусульмаан уонна кытай, индия дьонун диэки улаатыа. ООН прогноз. [[сахалар]] кыра да буоллар миграция онороллор эбит, кэнники дааннайынан саха ахсаана 5 тыhыынчаттан аhарбыт, нуучча ахсаана 4 миллионтан элбэх.

== Туризм ==
АХШ Аан Дойду иммиграцияҕын киинэ буоларын таһынан, биир Аан Дойдуга улахан [[туризм]] киинэ буолар. Ол курдук 2013 сыллаахха АХШ 3 миэстэни ылбыт (Франция уонна Италия кэнниттэн), ол эбэтэр сыл аайы АХШка 80-90 миллион дьон сынньана күүлэйдии барар эбит, ону холоотоххо Арассыыйаҕа 1 миллиону кыайбат (үксүн гастарбайтердар буолаллар). АХШ уопсайа 60 судаарыстыбаны кытта доҕордоһон [[виза]]та суох бэйэтин территориятыгар киллэрэр, олор ахсааннарыгар Япония, Евросоюз (28 дойду), Корея, ОАЭ, Канада, Австралия. 
Америкаҕа барар туристар үксүн Нью-Йорк куоратка, Уашингтон, Калифорния регионнарын көрөллөр, ону таhынан Флорида штатын.



== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

{{rq|sources|stub|img}}

{{АХШ}}

[[Категория:АХШ| ]]