Медицина
Медицина диэн эмтээhин дьоҕура уонна үөрэҕэ. Ол аата ыарыыны сэрэтэн уонна эмтээн эти-хааны өйөөһүн уонна үтүөрдүү. Аныгы медицина бааhы уонна ыарыыны диагнозтыыр гына эт-хаан үөрэҕин, биомедицина чинчийиитин уонна медицина технологиятын эмп, хирургия уонна да атын терапия формаларын нөҥүө туттар
Саха сиригэр медицина сайдыыта[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Сибииргэ, ордук Саха уобалаһыгар, медицина олус бытааннык сайдыбыта. Бэрт кэлин эрэ Ыраахтааҕылаах Арассыыйа Сибиирдээҕи полкаларыгар быраастары ыыталыыр буолбута. Ол эрээри, Сибиир олус ырааҕын, тымныытын уонна усулуобуйата ыараханын иһин быраастар манна кэлэртэн батынан кэбиһэллэрэ. Дьэ, бу мантан күһэллэн, Бырабыыталыстыба 1762 с. Сибииргэ баран үлэлиир быраастарга чэпчэтиини олохтуур буолбут. Ол түмүгэр, холобур, Фридрих Баадь диэн Сибииргэ үлэлиир биир быраас сыллааҕы хамнаһа 750 солк. буола сылдьыбыта кэпсээҥҥэ киирбит. Бу оччотооҕу губернатор хамнаһыгар чугасаһар улахан суума.
Сибииргэ үлэлиир оччотооҕу патеннаах быраастар олус намыһах билиилээхтэрэ-көрүүлээхтэрэ, бэриккэ-манньаҕа охтумтуолара, онуоха эбии эмп-томп тиийбэтэ моһуоктуура. Эмп тиийбэт буолан быраастар үксүгэр ол-бу от-мас настойунан, бэйэлэрэ эрэ билэр араас түбэһиэх ньымаларынан эмтииллэрэ кэпсэнэр. Ити кэмҥэ аптекардар быраастардааҕар мынаарда улахан хамнаһы аахсаллара, бэриги-манньаны ылаллара. Санаттахха, Сибииргэ аптекалар балыыһалардааҕар эрдэ аһыллыбыттара. Холобур, Иркутскай Нерчинскэйигэр бастакы аптека 1767 с. аһыллыбыта. Эмп-томп тиһигэ суох буолан, күүстээх ыарыылар туран сылын аайы нэһилиэнньэни тыһыынчалыынан имири сотон ааһаллара. Ол курдук, 1652-ттэн 1889 сылга диэри Саха уобалаһыгар улахан күүстээх, ынырык уоспа ыарыыта 7 төгүл тура сылдьыбыта, хоту олохтоох хас да норуоту имнэри эһитэлээн барбыта. Биһиги сахалар да эстиэх дьон, ахсааммыт арыый туруктаах эрэ буолан тулуктаспыппыт. Биллэрин курдук, 1768 с. турбут хара уоспа 20 тыһ. ахсааннаах камчадаллары уонна коряктары ньылбы эһэн, өлөрөн-өһөрөн барбыта. 1885 с. көннөрү уоспаттан Саха сиригэр 1021 киһи суорума суолламмыта биллэр. Дьэ, ол иһин 1885 с. Саха сирин киин улуустарыгар 1858 оҕоҕо уоспа быһыыта оҥоһуллубута. Бу дьыл Халыма уокуругар күүстээх уоспа ыарыыта туран 910 киһини «илдьэ барбыта». Биллэринэн, ити кэмҥэ Саха уобалаһын үрдүнэн баара-суоҕа 4 быраас, биир бэтэринээр, 10 биэлсэр уонна 3 акушерка үлэлииллэрэ.
Холобур, 1906 с. Владивосток куорат таһаартарар «Правда Божия» диэн сурунаалын 120-с нүөмэригэр бу курдук ис хоһоонноох биллэрии бэчээттэнэн тахсыбыт
Ханалас медицина сайдыыта[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ханалас улууьа географическай балаьыанньатынан Саха сирин биир саамай бастын-мааны миэстэтинэн тайаан сытар оройуон. Орус диэтэххэ орус, куол диэтэххэ куол, хайа диэтэххэ хайа, тыа диэтэххэ хойуу булкаас тай5а, хочо диэтэххэ ханна да тэнэ суох хочолор - булт, балык буолунай, от уунэр, сир аьа баьаам, суол-иис уунан да, сиринэн да хайа да улуустарга тэнэ суох судургу, учугэй, столицаттан баара-суо5а 1 чаас айан, тутуу матырыйаала: цемент, бетон, базальт, мас миэстэтигэр, чэ быьата киьи суоьу соччо кыьал5ата суох ситэн-тупсан олоруон, сайдыан саамай соптоох сирэ буолбат дуо!? Маннык сиргэ олохсуйуохха диэн улуу Дыгын талан-талан тохтообута буолуо ээ...
Биирдии салааларынан:
1. Тыа хаьаайыстыбата сайдыытыгар Саха сиригэр саамай айыл5а анаабыт сирэ. Киэн нэлэмэн Олуонэ тардыыларыгар сатаан салалыннахха тоьону ба5арар ииттиэххэ (ынах суоьу, сылгы, коза, бараан, онноо5ор бизон, котор араас бииьин о.д.а.),_ ууннэриэххэ (о5уруот аьын, туорахтаах культураны, араас культурнай уунээйилэри...), переработкатын куускэ кыайдахха Саха сирин олорчу да хаччыйар хьаайыстыбаны тутуохха соп. Атын оройуоннартан, урэх-алаас дойдулаахтартан уратыта диэн сайына уунээй сайдар бириэмэтин толдору туьаныллар сир. Эппит улуустарбар уксугэр Ылдьыыннартан ыла тонорбутунан барар (атырдьах ыйын санатыттан), отторун уунуутэ орус хочотун курдук буолбакка хойутуу ситэр, эрдэ хагдарыйар, кыбыас, уба5ас буолар. Ол иьин сайыны, куьуну быьа хаар туьуор диэри оттоотохторуна эрэ табыллар, оскотун суоьуну балачча ииттэр буоллахтарына. О5уруот аьа ити кэмтэн ыла кэхтиигэ эрэ барар.
Уорэххэ: усулуобуйа баар, биир-икки эрэ сиргэ уорэнэр дьиэ-уот проблемалаах, ол да быьаарыллар дьыалалар. Кадр толору. Уорэх хайысхата Республика таьымыгар эппиэттиир гына улэлии олорор курдук. Кыра оскуолалары араас ньыманан эьимиэххэ эрэ наада. Чаранна, Тойон Арыыга хайаан да оскуолалары тутан улэлэтэр, сайыннарар анаан программа онорон улэлиир наада буолуо. Чкалов, Тумул, Хоточчу, Кыьыл Уруйэ оскуолаларын дьиннээх сиппит-хоппут оскуолаларга кубулутар ньымалары булуохха. Патриотизма уорэтиигэ биир бэрэбиэркэлэммит ньыманан сахалыы хайысхалаах предметтэри уорэтии буолар. Ол чааьын уорэх салалтата саамай кыайбатах уонна кыайа да сатаабатах хайысхата. Боппуруос куускэ туруон наада.
Культура: тыа сирин культурата Республика да урдунэн куускэ таннары барбыта мэлдьэх буолбатах. Сибииргэ, Дальнай Востокка саамай элбэх театрдардаах, культура тэрилтэлэрдээх Дьокуускай куорат эрээри тыатын сирэ уу-чуумпу курдук. Кулууптар, библиотекалар, киинэ кордоруу баара-суо5а биллибэт, ким да наадыйбат да буолла быьыылаах. Ханаластарга нууччалыы-сахалыы фольклорнай коллективтар, о5олор араас ансамбллара, ТЮЗ, хоровой, драматическай, ункуу коллективтара бааллара дии. Билигин да соччо тыаьа-ууьа суох бааллар. Коруулэри, фестиваллары, нэьилиэктэринэн курэхтэри биьиги барбыт дьыалабыт, соргутуоххэ эрэ наада. Нэьилиэктэргэ, оскуолаларга художественнай самодеятельность коруулэрин хайаан да ыытыахха наада. Олох диэн улэ, уорэх эрэ буолбатах-кор-нар, ырыа-тойук аргыстаах буолуохтаах. Саналыы олоххо соп тубэьэр сана улэ формаларын, инновациялары туттар хайаан да наада.
Доруобуйа харыстабылыгар: хайа да оройуонна суох о5о торуур дьиэлээхпит, Мохсо5оллооххо, Покровскайга билигин баарынан стационарнайдык эмтэнэр син балачча база баар курдук. Боьуолэк аайы ФАП баар буолуохтаах уонна куойка миэстэлэри тута, эбэ сатыахтаахпыт. Диспансеризация котумэхтик ыытыллар этэ. Бу медицина ситиьиитин инникитэ, чуолкай уонна эбэьээтитилинэй буоларын волевой да ньымаларынан кыайыахха наада. Доруобай о5о диэн сытыы хайысха баар буолуохтаах. Хааччахтыыр сирдэр чугас буоланнар сэллик ыарыыта ко5урээбэт, эбиллэр. Бу хайысха5а социологическай ырытыы онорон баран, кыбыстыбакка куустээх улэни ко5улуоххэ наада. Диспансер, санаторийдар о.д.а. Саха сирэ медицинскэй кадрдары соптоохтук уорэттэрэр, кадрдары олохсутуу оройуон проблемата, ситиьии тордо.
Спорт: сорхтор спортка олох хааллыбыт дэьэ5ит, арыый сыыьа буолуо. Саха сирин урдуку таьымнаах спордун кэккэтигэр улуустары кытта тэн со5ус балаьыанньа5а бааргыт. Ол да эрээри спорт-бу курэх. Онно хайаан да инники кэккэ5э сылдьыы хайа ба5арар курэхтэьээччи сыала-соруга. Ханаластар спортка олус куустээх потенциаллааххыт. Ол эрээри сайдыы, инники хардыы суох. Спортивнай оонньуулар (волейбол, баскетбол, футбол, теннис...) олус кэскиллээх коруннэри сайыннараргыт буоллар. Нэьилиэнньэ контингеныгар омуктар элбэхтэр. Унуох урдугэ, куус-уох ити коруннэргэ сурун оруоллаахтарын таба туьаныахха наада. Биир Тимощенко футболу Россия5а таьаарбытын да корун. Хаьан ба5арар булкаас омук куус-уох оттунэн сайдыыта быдан таьыччы буолар. Онтон ити котингент Ханаласка муох курдук буолла5а дии. Кондратьевтар, З.Ивановтар, Гребневтэр, Добрянцевтар, Ариносовалар, Кравченколар, Филипповтар...билигин да буолунай буоллахтара дии. Со5уруу нэьилиэктэргэ дьиннээхтик олохтоон (Сиинэ5э буоллун) спорт оскуола 3-4 корунугэр филиал астахха а5ыйах сылынан тыас тахсыа этэ. Спортка Ханалас традицията сал5анара наада.
Бизнес: бу аныгы олох ирдэбилэ, дьаалатынан да хайаан да сайдыа5а. Уонна оссо тогул этиэххэ наада-тыа хьаайыстыбатынан сайдара олус кыахтаах буолуо этэ. Туризмна барыта баарын урдунэн кыа5ын ылымаары гынныгыт. Еланка5а, Тойон Арыыга эбэтэр Булууска сынньанар-эмтэнэр сирдэр баар буолалларын ото коруоххэ наада буолуо. Олохтоох бизнесменнэр оройуону кытта ыбылы сибээстээх буолуохтаахтар. Улуус харчыта ханна эрэ Азербайджанна дуу, Киргизия5а дуу барбакка бэйэ5э хаалврыгар кыахтаах хонтуруол наада.
Оройуон сайдыытыгар Покровскай куоракка кэлэ-бара араас уу суднолара тохтуур причаллара хайаан да оноьуллуон наада. Чэ кэпсэтиигэ кыттын, оройуон сайдыыта бэйэ5ититтэн тутулуктаах.
Саха сиригэр генетика сайдыыта[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
5 сылынан Саха автономията тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтиэхтээхпит. Ол кэмҥэ нэһилиэнньэ ахсаана 1 мөлүйүөҥҥэ тэҥнэһиэхтээх. Учуонайдар этэллэринэн, киһи ахсааныгар эрэ буолбакка, доруобуйаҕа эмиэ болҕомто ууруллуохтаах.
Мантан сиэттэрэн Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай үнүбэрситиэт геномнай медицина лабораторията генетическэй паспорт баар буолуохтаах диэн туруорсар. “Олох үөһүгэр” биэриигэ бу туһунан ырыталлар. Маны таһынан генетика хайысхатыгар ханнык саҥа арыйыылар баалларын кэпсэтэллэр.
Сонуннар [уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
«Владивостоктан кэлбит тэлэгирээмэ, 1906 с., ыам ыйын 21 күнэ.
Олохтоох хаһыаттар ынырык сураҕы кэпсииллэр: Омолон уонна Оной (Анюй) өрүстэр төрдүлэригэр күүстээх таба дьаҥа туран, чукчалар бүтүн биир биис уустара табатын барытын сүтэрдэ. Туох да аһылыга суох буолан, хантан да көмө кэлбэтиттэн уонна эрэллээх хоргуйан өлүү күүтэриттэн ыксаабыт чукчалар бары бэйэлэригэр тиийинэр быһаарыыны ылыммыттар. Хас биирдии дьиэ аҕа баһылыга дьиэтин дьонун барыларын өлөртөөн баран, бүтэһигинэн бэйэтигэр тиийинэр буолбут. Бүтүн биис ууһа барыта ити курдук туох да оҕону-урууну хаалларбакка бэйэтигэр тиийинэн эһиннэ (206 стр.)...
1872-73 сылларга турбут хара уоспа Таатта Дьүлэй ууһун нэһилиэнньэтиттэн 100-тэн тахса киһи тыынын быспыта. Бу уоспаҕа дьүлэйдэр аатырбыт олоҥхоһуттара И.Н. Табаахырап икки көрөрүн былдьаппыта, бэйэтэ бэрт нэһиилэ тыыннаах хаалбыта.
Иркутскайга уоспа кэмитиэтэ 1772 с. эрэ тэриллибитэ, 1798 с. бастакы быраас быраабата баар буолбута. Ити кэнниттэн үйэ аҥаара буолан баран Дьокуускайга бастакы балыыһа дьиэтэ арыллыбыта. Өлүөхүмэҕэ 10 куойкалаах балыыһа 1889 с., Таатта Баайаҕатыгар кыракый эмтэнэр дьиэ 1896 с. аһыллыбыттара. 1889 с. бүтэһик төгүлүн турбут хара уоспа Халыма коряктарын уоттарын букатыннаахтык умуруоран, эһэн барбыта.
Сахалары 1758, 1774 сыллардааҕы улахан хара уоспа эпидемията улаханнык алдьаппыта. Уоспаны таһынан, Сибиир уонна Саха сирин олохтоохторун олохторун венерическэй ыарыылар, араҥ уонна сотуун улаханнык огдолуталлара.
Саха сирин бастакы медицинскэй бырааһынан Реслейн диэн киһини ааҕаллар. Кини Сибииргэ барыта холбоон 40-ча сыл устата күүһүн, билиитин-көрүүтүн, доруобуйатын барытын ууран туран харыстаммакка үлэлээбитэ биллэр. Ол курдук үлэлии сылдьан 1817 с. тоҥон, тымныйан 70 сааһыгар өлөөхтөөбүтэ үһү.
1886 с., ол эбэтэр лоп курдук 123 сыл анараа өттүгэр, Саха уобалаһын үрдүнэн 4 быраас, 10 биэлсэр, 3 акушер, 1 аптека, 1 түрмэ лазарета бааллара. Оччотооҕу медицина олус кэмчи үбүлээһинигэр олоҕуран, ыраахтааҕылаах Арассыыйа Сибиир кыра-хара омуктарын олоҕор-дьаһаҕар болҕомтотун уурбат эбит диэн быһаччы сыаналыахха сөп курдук.
Оччолорго саха оҕолоро соҕуруу баран медик идэтигэр үөрэнэллэрэ олус уустук этэ. Ол түмүгэр, 1900 сылга диэри сахалартан баара-суоҕа үс эрэ киһи үөрэнэн быраас идэтин ылбыттара. Ол курдук, Е.Н. Слепцов уонна Скрябин үөрэхтэрин бүтэрээт, байыаннай сулууспаҕа хирурдарынан үлэлии барбыттара. Арай, Прокопий Сокольников эрэ бэйэтин төрөөбүт норуотугар үлэлиир, сулууспалыыр үрдүк чиэһи талан ылбыта. Дьохсоҕон нэһилиэгин Бэрээйи аҕатын ууһун уола Дмитрий Филиппов диэн эдэркээн уол Томскай университетыгар медицина факультетын төрдүс кууруһун кэнниттэн, 1899 с., олус татым аска-таҥаска сылдьан ыалдьан суорума суолланаахтаабыта.
Күндү доҕоттор, олус кырыымчык, огдоххой оҥоһуулаах эрээри хаһан да быстан биэрбэт самныбат саргылаах сахабыт омуга, өлбөт үөстээх өбүгэлэрбит барахсаттар түҥ былыргы олохторуттан биир муннугу ылан, кэрчик-кэрчик киллэрэн ахтан-санаан аһардым
Энергетическэй медицина[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Энергетическэй медицина — альтернативнай медицина уонна псевдонукук көрүҥэ,биллэр эбэтэр биллибэт аныгы наукаҕа (ол иһигэр диагностика) көмөтүнэн, эмтээһин, араас ыарыыны сэрэтэр сыаллаах энергия көрүҥэ. Энергетическэй медицина — акупунктура, акупрессура, лазернай, световой, магнитнай терапия курдук элбэх ньыманы холбообут киэҥ тиэрмин. Райх, энергия көмөтүнэн пирамидалар, илигирационнай медицина, элбэх кээмэйдээх медицина, илии- терапия, сир аннынааҕы полярность, өрүстэр, диагностика, космоэнергетика, духуобунай сыал, медитация, Танр, Янтр[1].
Уус-уран литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- Кыым хаьыата
- НВК Саха
- Якутский городской портал Ykt.ru
- Нуччалыы Википедия[2]