Бөрө Бөтүҥнэр

Бу төрүттэртэн (уустартан) ураты былыргы Ботуруускай улуус олоҕор: Амма, Таатта урэхтэринэн: Ыарҕа ууhа, Дьохсоҕон ууhа, Сылаҥ ууhа, Алаҕар ууhа, Бөтүҥ ууhа диэн хантан төрүттээхтэрэ биллибэт, төhөттөн олоотторо эмиэ чопчу кэпсэммэт, бастаан бэрт аҕыйахтыы ахсааннаах туой бултаан аhаан, дьадахтык тутунан олорооччулар бааллара сэhэн буолар. Бу уустар Аллан, Өлүөнэ өрүс, Амма үрэхтэринэн кэрийэ сылдьан бултаан-кыыллаан аhыыр, иитиллэр дьон. Кинилэртэн кэнники бэрт элбэх нэhилиэктэр үөскээн олохтоноллор, олор бары Боотурускай улуус дьонугар холбоммуттар. Боотур ууhун дьонун кытта кыргыспыттара, ииссибиттэрэ биллибэт. Бөтүҥ диэн, бэрт былыр Бөрө Бөтүҥнэр диэн сэттэ ини-бии дьон Амма үрэххэ, билиҥҥи Сомоссун, Бөтүҥ нэhилиэктэр олохторунан, олоотторо үhү. Кинилэр туой Аллан, Нуотара үрэхтэринэн тахсан бултаан-кыыллаан киирэн иитинэн олорбуттар. Сэттэ бырааттыы эбиттэр: Маhарах, Мас Өнөкүй, Тиэтэйбит Боотур, Өргөлөй Бэргэн, Чохунай Дохсун, Боллох, Сэгэттэй диэннэр. Барыларыгар тойонноро-баhылыктара (убайдара) Маhарах эбит. Кинилэр Амма үрэххэ билиҥҥи Сомоссун Арыылааҕа диэн дойдуга, Амма үрэх илин эҥээригэр олорбуттара үhү. Оччотооҕу кэмҥэ кинилэр олорор сирдэрин Эбэ төрдө диэн ааттыыллара үhү. Бөрө Бөтүҥнэр тастарыгар Амма үөhээ өттүгэр, арҕаа эҥээригэр Сыҥаhа алааhынан, Хотуйа үрэҕинэн ыаллаhа Наахаралар диэн бэрт халыҥ аймах-билэ дьон, Арҕаа Хаҥалас Тыгын Тойон аймаҕаргыыр дьоно олооттор. Олору кытта Бөрө Бөтүҥнэр ииссэн, кыргыhан кыайан арҕаанан соҕуруу өрө үүрэн кэбиспиттэр. Арай, Бөтүҥнэр тастарыгар оччоттон Боотур уустара дьон олорбуттар эбит. Бу Бөтүҥнэртэн билигин: Бөтүҥ Сомоссун, Абаҕа нэhилиэктэрэ ууhаан олороллор. Бөтүҥнэр Поярков этэрээтэ кэлэн кыргыбытын кэннэ, Саха сирин былаhын тухары ыhыллыбыттар. Нам Бөтүҥнэрэ, көмөкөннөрө бу кэмтэн ыла Намҥа олохсуйбут буолуохтарын сөп. Нуучча кэлиэн иннинэ Бөтүҥ буолаhа диэн биир саамай бөдөҥ, элбэх киhилээх эбит. Тоҥустарга Бети, Бетильский диэн уустар баалларын бөтүҥнэртэн таhаараллар. «Бөрө саҕа соргулаах» Бөрө бөтүҥнэри орто үйэтээҕи монгол төрдө буолбут Буртэ-Чино диэн уус аатын кытта ханыылыы тутуохха сөп. Монгол хааннара бу былыргы төрүттэринэн олус диэн киэн тутталлара биллэр. Өссө эрдэ үйэлэргэ былыргы түүр, уйгуур хааннара бөрөттөн төрүттээхпит диэн киэптииллэрэ, бөрө төбөтө штандартаахтара, ол аата былаахтахтара биллэр. Төрүт былыргы индоиран тыллаах усунь бииhэ бөрөттөн төрүттээхпит диэн номохтоохторо кытай суругар киирбит, кинилэртэн бөрөнү таҥара оҥостуу хуннарга киирбит буолуон сөп. Серошевскай кинигэтигэр, Нам бөтүҥнэрин оҕонньотторун бары хотой курдук муннулаах, көнө унуохтаах дьон диэн сөҕөн, дьиҥнээх сахалыы көрүҥнээх дьон тобоҕо сылдьар диэн суруйар. Былыр Аммаҕа наахаралар уонна бөтүҥнэр ыаллыы олорбуттар. Наахаралар сэттэ уонча буолан, ыаллыы олорор икки аҕа ууhун дьонун дьиэҕэ төгүрүйбүттэрэ кэпсэнэр. Дьиэ умайбытын кэннэ, бырааттыылар дьиэ иhигэр баар омуhахха киирэн быыhаммыттар. Наахаралары кэннилэриттэн эккирэппиттэригэр, бу кэмҥэ суох бырааттарыгар Тиэтэйбэт Боотурга ойуун Илбиhи иҥэрбит. Бу Боотур наахаралары эккирэтэн ситэн, утуйа сыттахтарына имири кыргыбыт. Наахаралар сирдэриттэн үүрүллэн, кыайбыт бөтүҥнэр кинилэр сирдэрин ылбыттар. Архыып докумуона көрдөрөрүнэн, 1641 сыллаахха бөтүҥнэр Книга диэн тойонноох, Боотур ууhун дьоно Така уонна Казяла диэн кинээстээх наахараларга кэлэн саба түhэн, имири эспиттэр. Наахаралар Хаҥалас Тыгын Тойон аймахтара буолан, онно тирэгирэн Бөрө Бөтүҥнэри аргыый аҕай Амма өрүс сүнньүнэн сирдэрин-уоттарын ылан аллараа диэки сыҕарытан испиттэр. Наахаралар Хотуйа үрэҕинэн Сыҥаhа алааска олохтоохторо. Бөтүҥнэр Арыылаах Эбэҕэ олорбуттар. Бөтүҥнэр наахаралары эспиттэрин иэстээн, Тыгын Тойон Бөтүҥнэргэ сэрии, кыргыс дьонун таhааран кыргыhыннарар да кыаттаран киирэллэр. Онон Тыгын Тойон Бөрө Бөтүҥнэр тойонноругар Маhарах, Тиэтэйбит Боотур диэн икки киhини ыҥыттаран ылан, кыаттарбыт суолугар эр сулуута төлөбүр төлүүр, 100 толуу ынах, сылгы сүөhүнэн уонна аны утары хаан хассыа, күөн көссүө суох буолбут. Бөтүҥнэр 1642 өрө турууга сүрүн оруолу оонньообуттар. Куораты кыайан ылбакка буолан баран, саамай тиhэх кинилэр сэриилэрин хомуйан, дойдуларыгар барбыттар. Ол кэнниттэн Головин бойобуоданы кытта Ортуй, Баhарах уонна Чегунай диэн Бөтүҥ кинээстэрэ тыл-тылга киирсээри кэпсэтэ сатаабыттар, бэйэлэрэ баҕаларынан куоракка киирбиттэр. Чымча ойуун остуруок туттан, утарылыhа сатыыллар диэн үнсүбүттэр. Бойобуода Василий Поярков салайыылаах, Аммаҕа уонна Тааттаҕа бөдөҥ этэрээти ыыппыт. Хаhаахтар 3 остуруогу ылбыттар, элбэх киhини кыргыбыттар. Төннөн иhэн, кинилэри эккирэппит сахалартан нэhиилэ быыhанан, куораты тыыннаах булбуттар. Онтон куораттан, өссө элбэх киhилээх, пушкалаах Поярков этэрээтэ тахсан, Камык кинээс баhылыктаах хас эмэ сүүс бөтүҥнэр хорҕойбут остуруоктарын төгүрүйбүт. Остуруогу уматан, 300 саханы, оҕолуун-дьахтардыын тыыннаахтыы умаппыттар. Оппуттар билиэн түбэhэн, куоракка накаастана киллэриллибиттэр. Сулҕаччы диэн билигин нэhилиэк баар. Сулҕаччы нэhилиэгин билиҥҥи олоҕо Амма, Бабаҕа диэн үрэхтэринэн олорор. Сулҕаччы саамай былыргы төрүттэрэ Амма Бөтүҥ төрүттэрин кытта биир курдук эбиттэр. XVII үйэҕэ Сулҕаччы диэн биир уус дьоно олордохторуна Дьохсогоннор (таатталар) диэн сэрии-кыргыс дьоно дьахтар былдьаhыгар кэлэн сэриилээн, кырган бааттар. Ол олорон сулҕаччылар кыаттаран, кыргыллан, оппуттара Аллан, Нуотара үрэхтэринэн илин бааттар, сорохторо Бүлүү өрүhүгэр күрээн тиийбиттэр. Урукку дойдуларын, олохторун Чакыр нэhилиэгин өбүгэлэрэ бас билэн хас да үйэ олорбуттар. Онтон туран, XVIII уйэҕэ Сулҕаччы ыччата-төрүөҕэ Хойуолама диэн киhи Чакыр баайыгар Уоҕалаах Логлойоҕо кэлэн хамначчыт буолбут. Кини тоҥус кыыhыттан оҕото Кыйык Бүөтүр Ностуруйуоп диэн сүрэхтэнэн, ааттанан, Бүлүүнэн, Тааттанан эргийэ Сулҕаччыттан төрүттээхтэри мунньан кинээс буолар. Онон Бүлүүттэн, Аллан, Нуотара үрэхтэриттэн кииттэлээн былыр үйэҕэ былдьаммыт Сулҕаччылар олох дойдуларын Амманы, Бабаҕаны булан олоҕуран ууhууллар.