Бөрө Бөтүҥнэр

Бу тірµттэртэн (уустартан) ураты былыргы Ботуруускай улуус оло±ор: Амма, Таатта урэхтэринэн: Ыар±а ууhа, Дьохсо±он ууhа, СылаІ ууhа, Ала±ар ууhа, БітµІ ууhа диэн хантан тірµттээхтэрэ биллибэт, тіhіттін олоотторо эмиэ чопчу кэпсэммэт, бастаан бэрт а±ыйахтыы ахсааннаах туой бултаан аhаан, дьадахтык тутунан олорооччулар бааллара сэhэн буолар. Бу уустар Аллан, Јлµінэ ірµс, Амма µрэхтэринэн кэрийэ сылдьан буллаан-кыыллаан аhыыр, иитиллэр дьон. Кинилэртэн кэнники бэрт элбэх нэhилиэктэр µіскээн олохтоноллор, олор бары Боотурускай улуус дьонугар холбоммуттар. Боотур ууhун дьонун кытта кыргыспыттара, ииссибиттэрэ биллибэт. БітµІ диэн, бэрт былыр Бірі БітµІнэр диэн сэттэ ини-бии дьон Амма µрэххэ, билиІІи Сомоссун, БітµІ нэhилиэктэр олохторунан, олоотторо µhµ. Кинилэр туой Аллан, Нуотара µрэхтэринэн тахсан бултаан-кыыллаан киирэн иитинэн олорбуттар. Сэттэ бырааттыы эбиттэр: Маhарах, Мас Јнікµй, Тиэтэйбит Боотур, Јргілій Бэргэн, Чохунай Дохсун, Боллох, Сэгэттэй диэннэр. Барыларыгар тойонноро-баhылыктара (убайдара) Маhарах эбит. Кинилэр Амма µрэххэ билиІІи Сомоссун Арыылаа±а диэн дойдуга, Амма µрэх илин эІээригэр олорбуттара µhµ. Оччотоо±у кэмІэ кинилэр олорор сирдэрин Эбэ тірді диэн ааттыыллара µhµ. Бірі БітµІнэр тастарыгар Амма µіhээ іттµгэр, ар±аа эІээригэр СыІаhа алааhынан, Хотуйа µрэ±инэн ыаллаhа Наахаралар диэн бэрт халыІ аймах-билэ дьон, Ар±аа ХаІалас Тыгын Тойон айма±аргыыр дьоно олооттор. Олору кытта Бірі БітµІнэр ииссэн, кыргыhан кыайан ар±аанан со±уруу ірі µµрэн кэбиспиттэр. Арай, БітµІнэр тастарыгар оччоттон Боотур уустара дьон олорбуттар эбит. Бу БітµІнэртэн билигин: БітµІ Сомоссун, Аба±а нэhилиэктэрэ ууhаан олороллор. БітµІнэр Поярков этэрээтэ кэлэн кыргыбытын кэннэ, Саха сирин былаhын тухары ыhыллыбыттар. Нам БітµІнэрэ, кімікіннірі бу кэмтэн ыла НамІа олохсуйбут буолуохтарын сіп. Нуучча кэлиэн иннинэ БітµІ буолаhа диэн биир саамай бідіІ, элбэх киhилээх эбит. ТоІустарга Бети, Бетильский диэн уустар баалларын бітµІнэртэн таhаараллар. «Бірі са±а соргулаах» Бірі бітµІнэри орто µйэтээ±и монгол тірді буолбут Буртэ-Чино диэн уус аатын кытта ханыылыы тутуохха сіп. Монгол хааннара бу былыргы тірµттэринэн олус диэн киэн тутталлара биллэр. Јссі эрдэ µйэлэргэ былыргы тµµр, уйгуур хааннара біріттін тірµттээхпит диэн киэптииллэрэ, бірі тібіті штандартаахтара, ол аата былаахтахтара биллэр. Тірµт былыргы индоиран тыллаах усунь бииhэ біріттін тірµттээхпит диэн номохтоохторо кытай суругар киирбит, кинилэртэн бірінµ таІара оІостуу хуннарга киирбит буолуон сіп. Серошевскай кинигэтигэр, Нам бітµІнэрин о±онньотторун бары хотой курдук муннулаах, кіні унуохтаах дьон диэн сі±ін, дьиІнээх сахалыы кірµІнээх дьон тобо±о сылдьар диэн суруйар. Былыр Амма±а наахаралар уонна бітµІнэр ыаллыы олорбуттар. Наахаралар сэттэ уонча буолан, ыаллыы олорор икки а±а ууhун дьонун дьиэ±э тігµрµйбµттэрэ кэпсэнэр. Дьиэ умайбытын кэннэ, бырааттыылар дьиэ иhигэр баар омуhахха киирэн быыhаммыттар. Наахаралары кэннилэриттэн эккирэппиттэригэр, бу кэмІэ суох бырааттарыгар Тиэтэйбэт Боотурга ойуун Илбиhи иІэрбит. Бу Боотур наахаралары эккирэтэн ситэн, утуйа сыттахтарына имири кыргыбыт. Наахаралар сирдэриттэн µµрµллэн, кыайбыт бітµІнэр кинилэр сирдэрин ылбыттар. Архыып докумуона кірдірірµнэн, 1641 сыллаахха бітµІнэр Книга диэн тойонноох, Боотур ууhун дьоно Така уонна Казяла диэн кинээстээх наахараларга кэлэн саба тµhэн, имири эспиттэр. Наахаралар ХаІалас Тыгын Тойон аймахтара буолан, онно тирэгирэн Бірі БітµІнэри аргыый а±ай Амма ірµс сµнньµнэн сирдэрин-уоттарын ылан аллараа диэки сы±арытан испиттэр. Наахаралар Хотуйа µрэ±инэн СыІаhа алааска олохтоохторо. БітµІнэр Арыылаах Эбэ±э олорбуттар. БітµІнэр наахаралары эспиттэрин иэстээн, Тыгын Тойон БітµІнэргэ сэрии, кыргыс дьонун таhааран кыргыhыннарар да кыаттаран киирэллэр. Онон Тыгын Тойон Бірі БітµІнэр тойонноругар Маhарах, Тиэтэйбит Боотур диэн икки киhини ыІыттаран ылан, кыаттарбыт суолугар эр сулуута тілібµр тілµµр, 100 толуу ынах, сылгы сµіhµнэн уонна аны утары хаан хассыа, кµін кіссµі суох буолбут. БітµІнэр 1642 ірі турууга сµрµн оруолу оонньообуттар. Куораты кыайан ылбакка буолан баран, саамай тиhэх кинилэр сэриилэрин хомуйан, дойдуларыгар барбыттар. Ол кэнниттэн Головин бойобуоданы кытта Ортуй, Баhарах уонна Чегунай диэн БітµІ кинээстэрэ тыл-тылга киирсээри кэпсэтэ сатаабыттар, бэйэлэрэ ба±аларынан куоракка киирбиттэр. Чымча ойуун остуруок туттан, утарылыhа сатыыллар диэн µнсµбµттэр. Бойобуода Василий Поярков салайыылаах, Амма±а уонна Таатта±а бідіІ этэрээти ыыппыт. Хаhаахтар 3 остуруогу ылбыттар, элбэх киhини кыргыбыттар. Тіннін иhэн, кинилэри эккирэппит сахалартан нэhиилэ быыhанан, куораты тыыннаах булбуттар. Онтон куораттан, іссі элбэх киhилээх, пушкалаах Поярков этэрээтэ тахсан, Камык кинээс баhылыктаах хас эмэ сµµс бітµІнэр хор±ойбут остуруоктарын тігµрµйбµт. Остуруогу уматан, 300 саханы, о±олуун-дьахтардыын тыыннаахтыы умаппыттар. Оппуттар билиэн тµбэhэн, куоракка накаастана киллэриллибиттэр. Сул±аччы диэн билигин нэhилиэк баар. Сул±аччы нэhилиэгин билиІІи оло±о Амма, Баба±а диэн µрэхтэринэн олорор. Сул±аччы саамай былыргы тірµттэрэ Амма БітµІ тірµттэрин кытта биир курдук эбиттэр. XVII µйэ±э Сул±аччы диэн биир уус дьоно олордохторуна Дьохсогоннор (таатталар) диэн сэрии-кыргыс дьоно дьахтар былдьаhыгар кэлэн сэриилээн, кырган бааттар. Ол олорон сул±аччылар кыаттаран, кыргыллан, оппуттара Аллан, Нуотара µрэхтэринэн илин бааттар, сорохторо Бµлµµ ірµhµгэр кµрээн тиийбиттэр. Урукку дойдуларын, олохторун Чакыр нэhилиэгин ібµгэлэрэ бас билэн хас да µйэ олорбуттар. Онтон туран, XVIII уйэгэ Сул±аччы ыччата-тірµі±э Хойуолама диэн киhи Чакыр баайыгар Уо±алаах Логлойого кэлэн хамначчыт буолбут. Кини тоІус кыыhыттан о±ото Кыйык Бµітµр Ностуруйуоп диэн сµрэхтэнэн, ааттанан, Бµлµµнэн, Тааттанан эргийэ Сул±аччыттан тірµттээхтэри мунньан кинээс буолар. Онон Бµлµµттэн, Аллан, Нуотара µрэхтэриттэн кииттэлээн былыр µйэ±э быдаммыт Сул±аччылар олох дойдуларын Амманы, Баба±аны булан оло±уран ууhууллар.