Киэһээҥҥи аһылык

КИЭҺЭЭҤҤИ АҺЫЛЫК

Сахалар былыр киэһэ эттэрин сиэхтэрин иннинэ чэйдэрин иһэллэр этэ дииллэр. Үлэлээн бүтэн дьиэлэригэр кэлэн баран күөстэрэ буһарын кэтэһэ таарыйа, утахтарын ханнаран чэйдэрин иһэллэрин кэпсээннэртэн билэбит.

Үлэттэн кэлээт да «Утахтарын ханнараары» чэйдэрин эрдэ иһэллэрэ сахалар аһылыктарын культуратын биир биллэр уратыта. Бу аата, үчүгэй иҥэмтэлээх аһылыгы аһыахтарын иннинэ ууну, чэйи иһэн утахтарын ханнаран кэбиһэллэрэ доруобуйаларыгар ордук туһалаах эбитин билэн үгэс оҥостон туһаналлар эбит.

Үлэттэн кэлэн баран сынньанар кэмҥэ тото-хана аһааһын киһи этин-сиинин көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр. Тото аһаабыт киһи утуйуон баҕарар, хараҕа сабылла сылдьар буолуор диэри уута кэлэр, ханнык да хамсааһыннары оҥорор кыаҕа аҕыйыыр, сынньанарга, сытарга, утуйарга сөп буолар. Этэ-сиинэ үлэттэн сынньанар кэмигэр тото аһаабыт киһи ис уорганнара эрэ үлэлииллэр, эньиэргийэтин ороскуота ас буһарыыга эрэ ороскуоттанан, аһаабыт аһа лаппа үчүгэйдик буһар. Сынньана, сытан эрэ, атын эньиэргийэ ороскуота суох кэмигэр киһи этэ-сиинэ аһы ордук иҥэмтэлээхтик буһаран туһанар.

Саха дьоно былыр киэһэ аһыыллар этэ диэн арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр хомуруйаллар. Оччотооҕу эмп-том суох кэмигэр сахалар бүтүн Россия үрдүнэн биллэр уһун үйэлээх, ол аата бөҕө доруобуйалаах дьон эбиттэрин умнан кэбистилэр. Сахалар уһун үйэлээхтэрин билигин, арҕаа омуктардыы аһааһыны киллэрэннэр кылгаттылар, ортотунан ыллахха нууччалардааҕар хас да сылынан кылгас үйэлэммиппитин уонна эр дьоммут олохторун уһуна 58, дьахталлар – 72 сылга эрэ тиийэллэрин саҥа билэн соһуйабыт.

Саха дьонун үйэлэрин ким кылгатта диэн чуолкай боппуруоска билигин эппиэти хайа да наука кыайан биэрбэт, билбэтэҕэ буолаллар. Нууччалар аһылыктарын үөрэхтэрэ сахалар үйэлэрин кылгатар диэтэххэ соччо сөбүлүөхтэрэ суоҕа эрээри, ити барыта кырдьыгын архив докумуоннара бигэргэтэллэр. Ыраахтааҕы кэмин саҕана сахалар тустарынан суруйбут үөрэхтээхтэр бары сахалар уһун үйэлээх кырдьаҕастара олус элбэхтэрин уонна доруобуйалара бөҕөлөрүн бэлиэтээбиттэрэ сурулла сылдьаллар.

Билигин арҕаа дойдулар үөрэхтээхтэрэ П.Брэгг киһи үлэттэн сынньанар кэмигэр, киэһэ эрдэ тото аһаатаҕына аһылыга утуйуор диэри буһан, тарҕанан бүтэрин бэлиэтиир. Ол курдук киһи сөптөөх аһылыгы буһарар кэмэ балтараа чаастан улаханнык ордубат диэн быһаарар.

Киэһэ киһи үлэттэн-хамнастан сынньанар кэмигэр элбэх соҕус аһылыгы аһыыра этин-сиинин көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр. Бу кэмҥэ киһи элбэх эньиэргийэтин аһылыгы эрэ буһарыыга аныырыттан ас буһуута түргэтиир уонна аһылык ордук иҥэмтэлээх буолар.

Киһи Айылҕаттан аналын быһыытынан күнүскү кэмҥэ сылдьар аналлаах. Бу кэмҥэ кини күүһэ-уоҕа, эньиэргийэтэ элбэх. Элбэх хамсааһыннары, үлэни-хамнаһы оҥорор кэм - күнүскү кэм. Онтон түүн үчүгэйдик утуйан, сынньанан бэҕэһээ киэһэ тото-хана аһаабыт аһын иҥэринэн күүһэ-уоҕа эбиллэрин ситистэҕинэ сарсын күнүһүгэр ордук күүскэ үлэлиирэ табыллар. (1,22).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.