Кэм

Кумах чаhытыгар кумах сүүрүгэ ааспыт кэми көрдөрөр.

Кэм диэн кээмэй систематын компонена. Кэм түбэлтэлэри наардыырга, түбэлтэлэр уhуннарын тэҥнииргэ уонна кинилэр икки ардыларынааҕы арыттарын билэргэ туттуллар. Онтон таhынан объектар хамсааhыннарын билэргэ. Кэм итэҕэлгэ, философияҕа уонна үөрэххэ улахан суолталаах.

                          Кэм

Тегурук кун уонна дьыл утумнара хатылана туруулара уонна тустаа5ына айыл5а кестуутэ, олоруу - дьаhаныы Кэм диэн ааттанар. Кэм бэйэтин дьаалытынан эбэ сууругун курдук устар да устар. Былыргы саха ейдебулунэн; бастакытынан, кэм харыыта суох хатылана турар икки утумнаах 1. Тегурук кун утума. 2. Дьыл (кэмнэрин) утума. Иккиhинэн, былыргы саха Орто дойду оло5ор туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх диирэ. Олоххо баарга барытыгар айыл5а хамныыр харатын, балыктарын уонна харамайдарын оло5ор туох эрэ буолар, бутэр кэмнээх, мунур уhуктаах диэн ейдебуллээ5э.

                         КЭМ.

Тегурук кун уонна дъыл кэмнэрин утумнара хатылана туруулара уонна тустаа5ынан айыл5а кестуутэ, олоруу-дъа7аныы КЭМ диэн ааттанар. Кэм бэйэтин дъаалытынан эбэ сууругун курдук устар да устар.

                                 1.Кэм утумнара.

Кэм быыстала суох хатылана турар икки утумнаах:

А/ Тегурук кун утума:

Тын хатыыта.(" Тын батыйа кылаанын курдук санардыы су7уйа кетен эрэр." Кулун Кул- лустуур, 773 столб.) Сарсыарда( Сар сырдаа).( "Сарыыр танара санардыы арылла сырдаан эрэр эбит". Кул. Куллустуур, 770-780 столб.) Кунус.Кун ортото. Киэ7элик.Киэ7э. Са7ар5а.( са7ар ар5аа.) Им сутуутэ. Туун ортото.Туун. Буруйбут хара былыт илин са5ахтан сэгэтэ тэйиитэ( эбэтэр са5а5ы бу буруйуен а5ай иннинэ) сайынны тахсар кун сарданата" тын хатыыта" диэн ааттанар.Тын хатыыта кы- 7ынны кэмнэ айыл5а кестуутун бы7ыытынан суох.Кеннеру олох эрдэ, халлаан сырдыан иннинэ диэн суолта5а туттуллар.

Б/  Дъыл утума:

Сайын. Ку7уеру.Ку7ун. Кы7ыары.Кы7ын. Саа7ыары.Саас.

                             2.Кэм утумугар оло5урар ейдебуллэр.

Былырыын:

---

сайын( бы7айын).

---

ку7ун( буку7ун).

---

кы7ын( быкы7ын).

---

саас( бы7аас).

Быйыл:

---

сайын( бу сайын).

---

ку7ун( бу ку7ун).

---

кы7ын( бу кы7ын).

---

саас( бу саас).

Иллэрээ кун (икки хонуктаа5ыта). Иллэрээ( сарсыарда, кунус, киэ7э, туун). Бэ5э7ээ. Бугун.(Бу кун.) Сарсын. Ейуун. Э7иил( сайын, ку7ун, кы7ын,саас).

                                         3. Кэм кэрдии.

Орто дойду оло5ор туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх.Олоххо баарга барытыгар, хам- ныыр харалар, кетердер, балыктар уонна харамайдар олохторугар туох эрэ буолар, бутэр кэмэ, кэхтэр, мунур у7уга. Холобура олонхо5о этиллэр: " О7о5остоох буолар кэмэ кэрдиитэ".( Кыыс Дэбилийэ, 470- 577 столб.)

                               4. Кэм кээмэйдэрэ( саха угэстэринэн).

Чыпчылыйыах тугэнэ( тургэнэ). Кыл быстар тугэнэ. Уот ылар тугэнэ. Тон куес быстына. Хонук( тахсар кун киирэн ессе сана кун тахсыар дылы кэм.) Ый( халлаанна ый уескээн-бутэн ессе сана ый уескуер диэри кэм.) Тегурук сыл( дъыл хайа эрэ утума са5аланан-бутэн эргийэн кэлэн хатыланыар дылы кэм.) Бэлиэ сыл( ханнык эмэ бэлиэ тубэлтэ буолбут дъылыттан кэми аа5ыы.) Ки7и уйэтэ.( Ки7и уескээн, олох олорон елуер диэри кэм.) Кэнэ5эс( хойут.) Кэнэ5э7ин-кэнэ5эс( хойутаан, ер сыллар ааспыттарын кэннэ.) Кэнэ5эски( кэлин, хойут кэлиэхтээх.) Мунур( мун) уйэ.( Суус сыл.) Былыргы уйэ. Быдан былыргы уйэ.

                              5.Былыргы саха оло5ун сорох кэмнэрэ.

(Олоххо туох эрэ буолар, оно7уллар чэрчитэ. Табыгастаах, то5оостоох тугэн.Хайа эрэ еттунэн ураты бэлиэ кэм.) Ыам кэмэ. Сайылыкка тахсар кэм. Кулун тутар кэм.( Былыргы саха биэни ыыр ту7уттан кулуну тутара( хаайара.) Ы7ыах кэмэ. От кэмэ. Кы7ынны бала5анна киирэр кэм. Кыстык(Кы7ынны бала5анна киирииттэн аны сайын сайылыкка тахсыахха дылы кэм. Мунха кэмэ. Танха и7иллиир кэм. Дъыл о5у7ун маннайгы, иккис муостара тостор кэмнэрэ. Ебугэ сааскы быстарыкка бэс сутукатын тарга( уутугар) буккуйан сиир кэмнээ5э.

            6.Маны та7ынан кэм кэрдии ейдебул чэрчитинэн саха оло5ун кэккэ кэмнэрэ.

Сааскы кэм. Эргэ дъыл.( Эбэ муу7а устуор диэри чугастаа5ы кэм.) Дъыл ыпсыыта.( Эбэ муу7а устуохча устубакка турар туруга.Онтон куннээ5и олоххо - дъа7ахха" эргэ дъыл эстиитин", "Сана дъыл салаллыытын" эргинэ кэм диэн ейденере.) Сана дъыл.(Эбэ муу7а устуутуттан сайынны еттунээ5и кэм.)