Чыҥыс Хаан: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Addbot (ырытыы | суруйуу)
к Bot: Migrating 3 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q720 (translate me)
Kuchaai (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока: 1 устуруока:
{{Infobox_Monarch
{{Infobox_Monarch
|name=Чыҥыс Хаан
|name=Чыҥыс Хаан
|title=Монгол Империятын Хаҕана<br /> (Монголлар Хааннара)
|title=Моҕол Ыраахтааҕылыгын Хаҕана<br /> (Моҕоллор Хааннара)
|image=[[Билэ:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|170px]]
|image=[[Билэ:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|170px]]
|caption=
|caption=
13 устуруока: 13 устуруока:
|royal house=[[Бөрдьигин]]
|royal house=[[Бөрдьигин]]
|royal anthem =
|royal anthem =
|father=[[Дьөһөгөй Баатыр]]
|father=[[Дьөһөгөй Боотур]]
|mother=[[Одьулуун]]
|mother=[[Одьулуун]]
|date of birth={{circa}} 1162
|date of birth={{circa}} 1162
20 устуруока: 20 устуруока:
}}
}}


'''Чыҥыс Хаан''' (1116-1227 cc.) диэн [[монголлар|монголлары]] түмпүт хаан, бүтүн дьон историятын империяларыттан саамай улахан - [[Монгол Империята|Монгол Империятын]] - тэрийээччитэ уонна бастакы баhылыга.
'''Чыҥыс Хаан''' ({{lang-mn|Чингис хаан}} {{IPA|[tʃiŋɡɪs χaːŋ]}}, дьиҥнээх аата - '''Тэмүүдьин''', 1116-1227 cc.) диэн [[монголлар|моҕоллору]] түмпүт хаҕан, бүтүн дьон историятын ыраахтааҕылыктарыттан саамай улахан - [[Моҕол Ыраахтааҕылыгын]] - тэрийээччитэ уонна бастакы баhылыга.
Төрөөбүт аата - Тэмүдьин (монг. Тэмүүжин). Чыҥыс Хаан аҕата, Дьөһөгөй-Баатыр, бөрдьигин ууhун баhылыга. Ийэтэ, Одьулуун, ольхунут ууhуттан төрүттээх.
Төрөөбүт аата - Тэмүүдьин (монг. Тэмүүжин). Чыҥыс Хаан аҕата, Дьөһөгөй-Боотур, бөрдьигин ууhун баhылыга. Ийэтэ, Одьулуун, ольхунут ууhуттан төрүттээх.


Чыҥыс Хаан элбэх көс монгол уонна түүр үөрдэрин бииргэ түмэн Монгол Империятын тэрийбитэ. Ол кэнниттэн Илин уонна [[Орто Азия]] дойдуларыгар кимэн киирини саҕалаабыта. Кини олоҕун тухары монголлар [[Азия]] улахан өттүн баhылаабыттара.
Чыҥыс Хаан элбэх көс моҕол уонна түрк уустарын бииргэ түмэн Моҕол Ыраахтааҕылыгын тэрийбитэ. Ол кэнниттэн Илин уонна [[Орто Азия]] дойдуларыгар кимэн киирини саҕалаабыта. Кини олоҕун тухары моҕоллор [[Азия]] улахан өттүн баhылаабыттара.


Чыҥыс Хаан 1227 с. тангуттар сирдэрин баhылаан баран өлбүтэ. Кинини [[Чыҥыс Хаан көмүллүбүт Ытык сирэ|ханна эрэ Монголияҕа кистээн көмпүттэрэ]]. Кини туйаҕын хатарааччылара Монгол Империятыгар билиҥҥи [[Кытай]] уонна [[Россия]] үгүс сирдэрин, [[Соҕуруу Азия]], [[Илин Эуропа]] уонна [[Орто Илин]] дойдуларын бас билиннэрбиттэрэ.
Чыҥыс Хаан 1227 с. тангуттар сирдэрин баhылаан баран өлбүтэ. Кинини [[Чыҥыс Хаан көмүллүбүт Ытык сирэ|ханна эрэ Моҕол сиригэр кистээн көмпүттэрэ]]. Кини туйаҕын хатарааччылара Моҕол Ыраахтааҕылыгын билиҥҥи [[Кытай]] уонна [[Россия]] үгүс сирдэрин, [[Соҕуруу Азия]], [[Илин Эуропа]] уонна [[Орто Илин]] дойдуларын бас билиннэрбиттэрэ.

== Төрдө-ууһа ==

Моҕоллор "Кистэлэҥ кэпсээннэринэн" Чыҥыс Хаан өбүгэтэ Борто-Чинэ буолар. Кини Хэнтэй (Орто-Илин Моҕол сирэ) диэн сиргэ Бурхан-Халдун хайа аттыгра олохсуйар. Борто-Чинтэн Бөрдьигин уус үөскээбит. Тэмүүдьин аҕата Дьөһөгөй-Боотур бу ууһу салайан олорбута.

Тэмүүдьин Онон үрэх үрдүгэр, Дэлүүн Болдог диэн хочоҕо, Дьөһөгөй-Боотур дьиэ-кэргэнигэр төрөөбүтэ. Ол кэмҥэ Дьөһөгөй-Боотур Бөрдьигин уус баһылыга этэ.
Тэмүүдьин төрөөбүт сыла чопчу биллибэт. Араас-араас источниктар атын-атын сыла этэллэр.


[[Билэ:onon.jpg|thumb|left|200px|Онон өрүс, [[Монголия]]. Тэмүдьин төрөөбүт уонна улааппыт сирэ.]]
[[Билэ:onon.jpg|thumb|left|200px|Онон өрүс, [[Монголия]]. Тэмүдьин төрөөбүт уонна улааппыт сирэ.]]

09:45, 6 Тохсунньу 2014 барыл

Чыҥыс Хаан
Моҕол Ыраахтааҕылыгын Хаҕана
(Моҕоллор Хааннара)
Reign 1206–1227
Coronation 1206 Курултайга, Онон өрүс, Монголия
Full name
Чыҥыс Хаан
(төрөөбүт аата: Тэмүдьин)
Монгол бичигинэн.
Titles Хаан, Хаҕан
Born c. 1162
Birthplace Khentii Mountains, Монголия
Died 1227 (65 сааhыгар)
Successor Үгэдэй Хаан

Чыҥыс Хаан (монг. Чингис хаан [tʃiŋɡɪs χaːŋ], дьиҥнээх аата - Тэмүүдьин, 1116-1227 cc.) диэн моҕоллору түмпүт хаҕан, бүтүн дьон историятын ыраахтааҕылыктарыттан саамай улахан - Моҕол Ыраахтааҕылыгын - тэрийээччитэ уонна бастакы баhылыга. Төрөөбүт аата - Тэмүүдьин (монг. Тэмүүжин). Чыҥыс Хаан аҕата, Дьөһөгөй-Боотур, бөрдьигин ууhун баhылыга. Ийэтэ, Одьулуун, ольхунут ууhуттан төрүттээх.

Чыҥыс Хаан элбэх көс моҕол уонна түрк уустарын бииргэ түмэн Моҕол Ыраахтааҕылыгын тэрийбитэ. Ол кэнниттэн Илин уонна Орто Азия дойдуларыгар кимэн киирини саҕалаабыта. Кини олоҕун тухары моҕоллор Азия улахан өттүн баhылаабыттара.

Чыҥыс Хаан 1227 с. тангуттар сирдэрин баhылаан баран өлбүтэ. Кинини ханна эрэ Моҕол сиригэр кистээн көмпүттэрэ. Кини туйаҕын хатарааччылара Моҕол Ыраахтааҕылыгын билиҥҥи Кытай уонна Россия үгүс сирдэрин, Соҕуруу Азия, Илин Эуропа уонна Орто Илин дойдуларын бас билиннэрбиттэрэ.

Төрдө-ууһа

Моҕоллор "Кистэлэҥ кэпсээннэринэн" Чыҥыс Хаан өбүгэтэ Борто-Чинэ буолар. Кини Хэнтэй (Орто-Илин Моҕол сирэ) диэн сиргэ Бурхан-Халдун хайа аттыгра олохсуйар. Борто-Чинтэн Бөрдьигин уус үөскээбит. Тэмүүдьин аҕата Дьөһөгөй-Боотур бу ууһу салайан олорбута.

Тэмүүдьин Онон үрэх үрдүгэр, Дэлүүн Болдог диэн хочоҕо, Дьөһөгөй-Боотур дьиэ-кэргэнигэр төрөөбүтэ. Ол кэмҥэ Дьөһөгөй-Боотур Бөрдьигин уус баһылыга этэ. Тэмүүдьин төрөөбүт сыла чопчу биллибэт. Араас-араас источниктар атын-атын сыла этэллэр.

Онон өрүс, Монголия. Тэмүдьин төрөөбүт уонна улааппыт сирэ.