Америка Холбоһуктаах Штааттара

Америка Холбоһуктаах Штаттара United States of America
Ыҥырыыта: In God We Trust  (official) E Pluribus Unum   (From Many, One; Latin, traditional)
Өрөгөй ырыата: "The Star-Spangled Banner"
Location of the United States
Киин куората		Уашиҥтон
Largest city		Нью Йорк
Ил тыла		Федерал таhымҥа суох
Дойду тыла		Ааҥл тыла
Олохтоохтор ааттара		Американнар
Дьаhалтата		Конституция Федеральнай Президент республиката
-	Президент	Барак Обама (Д)
-	Вице-президент	Дьо Байден (Д)
-	Speaker of the House	Нэнси Пелози (Д)
-	Бас сууттааччы	Дьон Робертс
Тутулуга суох буолуу Холбоhуктаах Хоруоллуктан
-	Декларация	От ыйын 4, 1776
-	Ылыныы	Балаҕан ыйын 3, 1783
-	Конституция	Бэс ыйын 21, 1788
Иэнэ
-	Бүтүн	9 826 630 km² (3rd/4th3) 3 794 066 sq mi
-	Уу (%)	6.76
Олохтоохторо
-	2000 census	281,421,906
-	Олохтоох чиҥэ	31/km² (180th) 80/sq mi
БИО (АКП)		2007 estimate
-	Total	$13.543 trillion (1st)
-	Per capita	$43,444 (4th)
БИО (номинал)		2007 estimate
-	Total	$13.794 trillion (1st)
-	Per capita	$43,594 (11th)
Дьини (2006)		47.0
КСИ (2005)		0.951 (high) (12th)
Валюта		АХШ доллара ($) (USD "$")
Кэм зоната		(UTC-5 to -10)
-	Сайыҥҥы кэм	(UTC-4 to -10)
Ил домен		.us .gov .mil .edu
Телефон кода		+1

Америка Холбоһуктаах Штаттара (ааҥл. United States of America, кылгатан United States, U.S., USA эбэтэр America), кылгатан АХШ эбэтэр Америка, диэн федерал конституция республиката, биэс уон штаттан (илтэн) уонна биир федерал эргинтэн турар. Дойду улахан өттө (48 штат уонна киин эргин Уашиҥтон) Хоту Америкаҕа сытар, Чуумпу уонна Атлантик океаннар икки ардыларыгар, кирбиилэhэр Канаадалыын хоту уонна Мексикалыын соҕуруу. Аляска штата континент хотугулуу арҕаатыгар баар, кинилиин кирбиилэhэллэр Канаада илин уонна Арассыыйа арҕаа, Бериҥ силбэhиитин нөҥүө. Хауайи штата Чуумпу океан ортотугар баар архипелаг. Онтон ураты дойду Чуумпу океаҥҥа уонна Кариб байҕалыгар хас да бас билэр сирдэрдээх уонна арыылардаах.

Иэнэ 9.83 млн км² (аан дойдуга улаханынан үһүс) уонна олохтоохторун ахсаана 306 млн (аан дойдуга улаханынан үһүс). Холбоhуктаах Штаттар аан дойду биир ордук элбэх араас омуктардаах уонна култууралардаах дойдута буолар, бу өр кэмнээх улахан, билигин да бара турар, иммиграция түмүгэ. АХШ экономиката аан дойдуга бастыҥ, ол курдук 2008 сыллааҕы БИО $14.3 триллион буолбут (аан дойдутааҕы БИО 23% уонна АКП 21%).

Дойду историята Улуу Британия Атлантик океан кытылыгар уон үс колонияны тэрийиититтэн саҕаланар. От ыйын 4, 1776 c. бу колониялар тутулуга суох буолуу декларациятын таhаарбыттара, бу декларациянан кинилэр Улуу Британияттан тутулуга суох буолууларын уонна Холбоhуктаах Уния тэрийиилэрин туhунан эппиттэрэ. Ол кэнниттэн буолбут Тутулуга суох буолуу Америка сэриитигэр өрө турбут штаттар Улуу Британияны кыайбыттара. Филадельфия конвенциятынан балаҕан ыйын 17, 1787 c. билиҥҥи Америка Холбоhуктаах Штаттарын конституцията ылыммыта, аныгы сылга конституция чахчы буолуутунан, штаттар күүстээх киин дьаhалталаах биир республика ирээттэрэ буолбуттара. 1791 сылга элбэх тутаах олохтоох бырааптары уонна көҥүллэри мэктиэлиир Bill of Rights диэн конституцияҕа уон көннөрүүлэр киллэриллибиттэрэ.

XIX үйэҕэ АХШ Францияттан, Испанияттан, Холбоhуктаах Хоруоллуктан, Мексикаттан уонна Арассыыйаттан сирдэри ылбыта, уонна Тексас уонна Хауайи республикаларын аннексиялаабыта. 1860-с сс. дойду аграр Соҕуруута уонна индустриал Хотута штаттар бырааптарын уонна кулуттааhын институтун туhунан мөккүөрдэриттэн сылтаан Америка олохтоох сэриитэ буолбута. Бу сэриигэ Хоту кыайыыта дойду эстиитин тохтоппута уонна кулуттааhыны суох оҥорбута. Испания-Америка сэриитин уонна Бастакы аан дойду сэриитин кэннилэриттэн АХШ сэрии күүһэ статустаммыта. 1945, Иккис аан дойду сэриититтэн АХШ бастакы ядернай сэрии сэптээх дойду, Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтин олохтоох кыттааччыта уонна NATO тэрийээччи кыттааччытын быhыытынан тахсыбыта. Тымныы сэрии бүтүүтүн уонна Сүбэ Унията эстиитин кэнниттэн АХШ соҕотох суперкүүс буолбута. Дойду глобал сэрии хоромньулааhынын 50% оҥорор уонна аан дойду бастыҥ экономика, политика уонна култуура күүһэ буолар.