Саха Сирэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
к r2.7.2) (бот изменил: az:Yakutiya на az:Saxa |
||
| 427 устуруока: | 427 устуруока: | ||
[[af:Jakoetië]] |
[[af:Jakoetië]] |
||
[[ar:ياقوتيا]] |
[[ar:ياقوتيا]] |
||
[[az: |
[[az:Saxa]] |
||
[[ba:Яҡут (Саха) Республикаһы]] |
[[ba:Яҡут (Саха) Республикаһы]] |
||
[[bat-smg:Jakotėjė]] |
[[bat-smg:Jakotėjė]] |
||
14:20, 5 Олунньу 2013 барыл
| |||||
_Republic_(2008-03).svg)
| |||||
| Киин куората | Дьокуускай | ||||
| Иэнэ | 3 103 200 км² | ||||
| Дьонун ахсаана | 958 528 (2010) | ||||
| Федеральнай уокуруга | Уһук Илин | ||||
| Экономическай оройуона | Уһук Илин | ||||
| Ил тыла | Саха тыла, Нуучча тыла | ||||
| Президент | Егор Борисов | ||||
| Дьаhалта салайааччыта | Галина Данчикова | ||||
| Кэм зоната | Халыып:MSK+6-+8 | ||||
.svg)
Саха Сирэ, официальнайдык Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, көҥүл судаарыстыба, Арассыыйа Федерациятын субъега буолар. 1851 с. Иркутскай генерал-губернаторствотын Саха уобалаhа диэн ааттанан тэриллибитэ. Кулун тутар 27 күнүгэр 1922 с. Саха АССР тэриллибитэ. Ахсынньы 28 күнүгэр 1991 с. Саха ССР, оттон 1992 с. кулун тутар 27 күнүттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ.
Сибиир хотугулуу-илин өттүгэр сытар.
Тайаан сытар иэнэ 3103,2 тыh. км² — Арассыыйа Федерациятын саамай улахан субъега. Нунавут Канада Хотугулуу-Арҕаа территорияларыттан арахcыбытын кэннэ — аан дойдуга ордук улахан административнай территориальнай биирдик.
Географията
Кэм зоналара
Саха Сирэ 3 кэм зонатыгар сытар (MSK+6 (UTC+9, сайын UTC+10) — арҕаа өттө, Дьокуускайы кытта, MSK+7 (UTC+10, сайын UTC+11) — ортото, Саҥа Сибиир арыыларын кытта, MSK+8 (UTC+11, сайын UTC+12) — илин өттө).
Өрүстэр
Саха Сиригэр 700 тыh. тахса өрүс уонна үрэх баар. Кинилэр бары холбоон уhуннара 2 млн км кэриҥэ буолар.
Республика ордук улахан устар аал сырыылаах өрүстэрэ Өлүөнэ (уhуна — 4400 км), Бүлүү (2650 км), Өлөөн (2292 км), Алдан (2273 км), Халыма (2129 км), Индигир (1726 км), Өлүөхүмэ (1436 км), Анаабыр (939 км) уонна Дьааҥы (872 км). Атын улахан өрүстэр:
- Алаһыай (1,590 км)
- Амма (1,462 км) Алдан салаата
- Марха (1,181 км) Бүлүү салаата
- Түҥ (1,092 км) Бүлүү салаата
- Маайа (1,053 км) Алдан салаата
- Моркуока (812 км) Марха салаата
- Учур (812 км) Алдан салаата
- Лииндэ (804 км) Өлүөнэ салаата
- Ньүүйэ (798 км) Өлүөнэ салаата
- Силээннээх (796 км) Индигир салаата
Хайалар
Саха сирин саамай улахан хайата - Верхоянскай сис хайата. Өлүөнэ өрүһү сэргэлэһэ турар, Охотскай муораттан Лаптев муоратыгар дылы ханньары сурааһыны хаалларар.
Черскай сис хайата Верхоянскай сис хайатын илин өттүгэр баар. Пик Свобода - Саха Сирин саамай үрдүкү (3 147 миэтирэ) өргөһө турар. Иккис саамай улахан өргөс - Муус Хайа өргөһө 3011 миэтирэ үрдэллээх.
Демография
Саха Сирин нэһилиэнньэтин ахсаана 949753 киһи (2009). Куораттарга олорор дьон - 64,3 % (2002) Нэһилиэнньэ чиҥэтэ 0,3 киһи/км². Инньэ гынан Саха Сирин дьон олорор чиҥэтэ Россия регионнартан саамай кыра буолар.
Дьон ахсаанын динамиката
Дьон ахсаанын динамиката (тыһ. киһинэн.).
| Сыл | Нэһилиэнньэ ахсаана |
|---|---|
| 1959 | 487 |
| 1978 | 842 |
| 1989 | 1049 |
| 2002 | 949 |
| 2010[1] | 958,3 |
Эр киһитэ-дьахтарын ахсаана
2002 cыл бүтүн Арассыыйа биэрэпиһин даннайдарын түмүгүнэн
| Куорат олохтоохторо | Тыа дьоно | Барыта | % | |
|---|---|---|---|---|
| Эр киhи | 296 155 | 168 062 | 464 217 | 48,9 |
| Дьахтар | 313 844 | 171 219 | 485 063 | 51,1 |
Национальнай состааба
1939—2010 ыытыллыбыт биэрэпис түмүгүнэн национальнай састааба:
| Национальностара | 1939[2] | 1959[3] | 1970[4] | 1979[5] | 1989[6] | 2002[7] | 2010[8] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Сахалар | 233 273 (56,5 %) | 226 053 (46,4 %) | 285 749 (43,0 %) | 313 917 (36,9 %) | 365 236 (33,4 %) | 432 290 (45,5 %) | 466 492 (49,9 %) |
| Нууччалар | 146 741 (35,5 %) | 215 328 (44,2 %) | 314 308 (47,3 %) | 429 588 (50,4 %) | 550 263 (50,3 %) | 390 671 (41,1 %) | 353 649 (37,8 %) |
| Эбэҥкилэр | 10 432 (2,5 %) | 9505 (2,0 %) | 9097 (1,4 %) | 11 584 (1,4 %) | 14 428 (1,3 %) | 18 232 (1,9 %) | 21 008 (2,2 %) |
| Украиннар | 4229 (1,0 %) | 12 182 (2,5 %) | 20 253 (3,0 %) | 46 326 (5,4 %) | 77 114 (7,0 %) | 34 633 (3,65 %) | 20 341 (2,2 %) |
| Эбээннэр | 3133 (0,8 %) | 3537 (0,7 %) | 6471 (1,0 %) | 5763 (0,7 %) | 8668 (0,8 %) | 11 657 (1,2 %) | 15 071 (1,6 %) |
| Татаардар | 4420 (1,1 %) | 5172 (1,1 %) | 7678 (1,2 %) | 10 976 (1,3 %) | 17 478 (1,6 %) | 10 768 (1,1 %) | 8122 (0,9 %) |
Дьаһалталарынан уонна сирдэринэн (территорияларынан) араарыы
(Сүрүн ыстатыйа: Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһалталарынан уонна сирдэринэн араарыы)
Дьокуускай уонна Жатай кыһыл өҥүнэн көрдөллүбут.
| # | Улуустар | Кииннэрэ | Куораттар | Бөһүөлэктэр | Нэһилиэктэр | Дьокуускайтан,
км |
Иэнэ, км² | Нэһилиэнньэ
ахсаана (2010 сыл) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Дьокуускай | Дьокуускай | 1 | 1 | 2 | 0 | 3584 | 287954 |
| 2 | Нүөрүҥгүрү | Нүөрүҥгүрү | 1 | 6 | 2 | 818 | 98890 | 85222 |
| 3 | Мирнэй | Мирнэй | 2 | 4 | 3 | 1207 | 165779 | 78740 |
| 4 | Алдан | Алдан | 2 | 4 | 3 | 534 | 156820 | 45650 |
| 5 | Ленскэй | Ленскэй | 1 | 2 | 8 | 1070 | 76999 | 38618 |
| 6 | Хаҥалас | Покровскай | 1 | 1 | 16 | 74 | 24680 | 33934 |
| 7 | Мэҥэ Хаҥалас | Аллараа Бэстээх | 1 | 29 | 18 | 11733 | 30963 | |
| 8 | Өлүөхүмэ | Өлүөхүмэ | 1 | 2 | 21 | 651 | 160792 | 24826 |
| 9 | Бүлүү | Бүлүү | 1 | 1 | 19 | 592 | 55193 | 25187 |
| 10 | Сунтаар | Сунтаар | 26 | 985 | 57804 | 25304 | ||
| 11 | Ньурба | Ньурба | 1 | 18 | 812 | 52436 | 23842 | |
| 12 | Уус Алдан | Бороҕон | 21 | 127 | 18276 | 20927 | ||
| 13 | Нам | Нам | 18 | 84 | 11870 | 22879 | ||
| 14 | Үөһээ Бүлүү | Үөһээ Бүлүү | 21 | 660 | 42050 | 21279 | ||
| 15 | Чурапчы | Чурапчы | 17 | 182 | 12577 | 20250 | ||
| 16 | Амма | Амма | 14 | 201 | 29421 | 15922 | ||
| 17 | Таатта | Ытык Күөл | 14 | 256 | 18984 | 15458 | ||
| 18 | Томпо | Хаандыга | 2 | 7 | 449 | 135844 | 14315 | |
| 19 | Кэбээйи | Сангаар | 1 | 12 | 334 | 107789 | 13103 | |
| 20 | Өймөкөөн | Уус Ньара | 5 | 5 | 1040 | 92255 | 11863 | |
| 21 | Үөһээ Дьааҥы | Баатаҕай | 1 | 2 | 14 | 1400 | 137428 | 11765 |
| 22 | Горнай | Бэрдьигэстээх | 9 | 184 | 45624 | 11206 | ||
| 23 | Уус Маайа | Уус Маайа | 8 | 5 | 382 | 95325 | 9182 | |
| 24 | Булуҥ | Тиксии | 1 | 8 | 1694 | 223583 | 9366 | |
| 25 | Усуйаана | Депутатскай | 3 | 7 | 2068 | 120278 | 8262 | |
| 26 | Орто Халыма | Орто Халыма | 1 | 9 | 2664 | 125161 | 7774 | |
| 27 | Анаабыр | Сааскылаах | 3 | 2621 | 55558 | 3682 | ||
| 28 | Аллараа Халыма | Черскэй | 1 | 3 | 3189 | 87118 | 4879 | |
| 29 | Үөһээ Халыма | Зырянка | 1 | 5 | 2440 | 67774 | 4712 | |
| 30 | Муома | Хонуу | 6 | 2000 | 104627 | 4383 | ||
| 31 | Абый | Үрүҥ Хайа | 1 | 5 | 2900 | 69435 | 4112 | |
| 32 | Эдьигээн | Эдьигээн | 4 | 754 | 140222 | 4047 | ||
| 33 | Өлөөн | Өлөөн | 4 | 2026 | 317976 | 4026 | ||
| 34 | Аллайыаха | Чокуурдаах | 1 | 5 | 2700 | 107338 | 2904 | |
| 35 | Эбээн Бытантай | Баатаҕай Алыыта | 3 | 1687 | 52298 | 2811 | ||
| Барыта | 13 | 48 | 366 | 3083523 | 949347 |
Дьонун ахсаана
Саха Сиригэр 949,3 тыһ. киһи олорор(2010). Куорат олохтоохторун удельнай ыйааһына: 65,5 % (2010), олорор чиҥэ: 0,3 киһ./км2 (2005) . Онон Саха Сирин олохтоохторугар ортотунан Россия Федерациятыгар саамай элбэх сир тиксэр.
Урбанизация
Олохтоохтортон 65,54 % куоракка олороллор, оттон 34,46 %, тыаҕа. Улахан куораттара: Дьокуускай (267,9 тыh.), Нүөрүҥгүрү (62,3 тыh.), Мирнэй (36,0 тыh.), Ленскэй (24,4 тыh.) уонна Алдан (23,4 тыh.).
| 7 тыһыынчаттан тахса олохтоох нэһилиэнньэлээх пууннар 2010 сыл тохсунньу 1 күнүн туругунан | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Экономика
Энергетика
Транспорт
Транспорт суолтата Саха Сиригэр улахан. Билигин туһаныллаллар уу, аутомобил (бастатан туран Амур-Якутскай магистраль) уонна салгын транспора. 2004 с. Дьокуускайы уонна Ниэрүҥгрины ситимниир тимир суол линията тутуллан эрэр. Аллараа Бэстээххэ дылы тимир суол учаастага өссө да тутулла турар (официальнайдык 2011 сыл балаҕан ыйыгар аһыллыбыта),үлэ ноҕурууската саҕалана илик. Билигин Өлүөнэ өрүс нөҥүө массыына суолун кытта дьүөрэлэспит муоста тутуллуутун, ону тэҥэ тимир суолу салҕыы Муомаҕа, Магадаҥҥа дылы тутуутун боппуруостара быһаарылла тураллар. Саха Сирин соҕуруулуу-илин өттүгэр Эльгинскай чох хостуур сирин БАМы кытта холбуур Улак-Эльга тупик тимир суола тутуллан бүтэн эрэр.
Өҥө оҥорор сфера
Саха Сиригэр туризмы сайыннара сатыыллар. Өссө ааспыт үйэ 70-с сылларыттан омуктары Өлүөнэ өрүс устун уһуннаран, манна кэлэргэ угуйа сатыыллар. Билиҥҥи туругунан Өлүөнэ остуолбалара баар сиригэр национальнай эркээйи сир диэн ааттанар паарка баар. Онно кэлин элбэх киһи сылдьар буолла. Сорох фирмалар бултааһыны тэрийэр хайаларга чубукуну эҥин бултаталлар.
Индустрия
Саха Сирин индустрията сүрүннээн сир баайын хостооһун. Саха Сиригэр дойду биир улахан Элкэннээҕи уранус сытар сирэ баар, бигэргэтиллибит ыйааһына 344 тыһ. тонна.
Индустрия сүрүн хайысхалара:
- Өҥнөөх металлургия, сүрүннээн алмаас уонна кыһыл көмүс (Арассыыйаҕа хостонор алмаас 90% уонна кыһыл көмүс 24%). АЛРОСА акционернай хампаанньа - аан дойдуга биир улахан алмаас хостооччунан биллэр; аан дойдуга алмаас атыытынан иккис миэстэҕэ турар.
- Таас чоҕу хостуур индустрия
- Тутууга сыһыаннаах матырыйааллары оҥоруу
- Маһы таҥыыр индустрия
- Массыына өрөмүөнэ
- Таҥас уонна ас индустрията
Тыа хаһаайыстабата
- Күндү түүлээҕи иитии - кииһи, хара саһылы, кырсаны үксүн иитэллэр.
- Эт-үүт - сахалар былыр былыргыттан ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитэллэр.
- Оҕуруот аһа - бу үксүн XX үйэҕэ үөдүйбүт көрүҥ буолар. Өрөбөлүүссүйэ да иннинэ холобур Хатаска арбуз үүннэрэн сииллэрин туһунан архыыпка дөкүмүөннэр бааллар.
- Таба, сылгы иитиитэ
- Куораттарга (Дьокуускай, Нүөрүҥгүрү, Мирнэй, Ньурба) көтөр уонна чооску фермалара бааллар.
Биллэр Дьон
Төрөөбүттэр
- Дмитриев, Роман Михайлович (1949—2010) — тустуук, 1972 Олимпийскай оонньуулар чемпиона, серебряный призёр Олимпийских игр 1976 года в Монреале, чемпион Мира и Европы, шестикратный чемпион СССР.
- Ильина-Дмитриева, Анегина Егоровна (род. 1943) — оперная и камерная певица, народная артистка СССР (1988)
- Жиркова, Татьяна Юрьевна[9] (род. 1970) — мастер спорта международного класса, двукратная Чемпионка Мира в беге на 100 км в 2002 и 2004 годов, Чемпионка Европы в беге на 100 км в 2003 году. Обладатель рекорда Европы в беге на 100 км, Чемпионка международного марафона Comrades 2005 года.[10]
- Кондаков, Иван Лаврентьевич (1857—1931) — химик-органик, в 1899 году открыл каталитическую полимеризацию диметилбутадиена в синтетическое каучукоподобное вещество. Исследования Ивана Лаврентьевича легли в основу способа получения синтетического каучука в Германии во время Первой мировой войны.
- Кулачиков, Серафим Романович (1904—1976) — якутский советский поэт, переводчик.
- Кульбертинов, Иван Николаевич (1917—1993) — участник Великой Отечественной войны, снайпер 23-й отдельной лыжной бригады, 7-го Гвардейского воздушно-десантного полка, один из самых результативных снайперов Второй мировой войны (487 фашистов).
- Ларионов, Владимир Петрович (1938—2004) — выдающийся советский и российский ученый физик, академик РАН, в 2002 г. включен в Галерею выдающихся выпускников МВТУ им. Н. Э. Баумана
- Николаев, Сергей Николаевич (1961—2007) — первый в республике международный мастер спорта по шахматам, в возрасте 10 лет обыгравший действующего чемпиона Мира по шахматам Анатолия Карпова. Убит неонацистами в Москве.
- Николаев, Михаил Ефимович (1937) — первый Президент Республики Саха (Якутия).
- Неустроев, Константин Гаврилович (1858—1883) — революционер, народоволец, соратник Александра Ульянова. Первый и до сих пор самый молодой среди народа саха кандидат естественных наук, выпускник Петербуржского Университета. Фамилия Неустроева и некоторые факты его биографии использовал Л. Н. Толстой в романе «Нет в мире виноватых».
- Охлопков, Фёдор Матвеевич (1908—1968) — участник Второй Мировой Войны, снайпер 234-го стрелкового полка (уничтожил 429 фашистов из снайперской винтовки и более 1000 пулеметным огнем), Герой Советского Союза.
- Пинигин, Павел Павлович — трёхкратный чемпион мира, Олимпийский чемпион 1976 года по вольной борьбе.
- Политов, Владимир Петрович (1970) — советский и российский музыкант в группе «На-на».
- Семенникова, Варвара Константиновна (1890—2008) — российская эвенкийская женщина, по неподтверждённым данным, являвшаяся с августа 2007 года самым старым человеком на планете.
- Тыгын Дархан (?-1632) — легендарная личность, предводитель народа саха конца XVI — первой трети XVII вв.
- Ходулов, Дмитрий Федорович (1912—1977) — советский режиссёр, актёр, народный артист СССР (1958).
- Чусовской, Николай Николаевич (1910—1977) — участник Второй Мировой Войны, командир батальона 172-го гвардейского стрелкового полка 57-й гвардейской стрелковой дивизии (39-й гвардейской стрелковой дивизии) 8-й гвардейской армии 1-го Белорусского фронта, гвардии майор, Герой Советского Союза.
- Яковлев Владимир Анатольевич (род. 25 ноября 1944, Олёкминск, Якутская АССР) — видный российский политический и государственный деятель.
- Ильковский Константин Константинович (род. 12 января 1964, п. Батагай Верхоянского района ЯАССР) - Депутат Государственной думы ФС РФ шестого созыва с декабря 2011 г., генеральный директор ОАО АК "Якутскэнерго" с 2000 по 2009 г., является вице-президентом ассоциации Попечительских Советов учреждений образования РС (Я). Возглавляет Федерацию шахмат республики.
Сигэлэр
- Саха Республикатын официаллык сервера
- Первый республиканский информационно-аналитический портал SakhaNews.ru
- Республика портала
- Ископаемые насекомые с территории Якутии
- Республика Саха (Якутия). Справочник административно-территориального деления на 1.01.2005 г. — каталог
- ↑ Информационные материалы о предварительных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Выдающаяся бегунья оставляет большой спорт
- ↑ Татьяна Жиркова. Тургутулунна 21 От ыйын 2011. Төрүт сириттэн архыыптанна 23 Атырдьах ыйын 2011.
_Autonomy.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
