Батас

Батастаах эбэҥки

Батас — охсор, анньар биилээх сэрии сэбэ.

Биитин тимирэ 50-70 см уһуннаах, тууратын (мас тутаахха угуллар тимирэ) уһуна 25-30 см, мас тутааҕын уһуна 1.5 м.

Батас батыйаттан сүрүн уратылара: 1. Өскөтүн батыйа биитэ быһах курдук биир кэм мүлүрүччү, төгүрүччү барар эбит буоллаҕына, батас биитэ ортотуттан саҕалаан эмискэ синньээн кэлэр. 2. Батас үөһэ өнчөҕүн таһынан, бэрт үөһэнэн, уһун синньи-гэстик хаһыллыбыт буолар. Оттон батыйа үөһэ быһах үөһүн курдук тимирин орто-тугар сылдьар; 3. батас кээмэйэ батыйаттан лаппа улахан; 4. батас биитэ батыйаттан синньигэс буолар.

Дьиктитэ диэн баар: батас, батыйа, котокоон курдук уһун мас уктаах сэрии сэптэрэ түүр-монгуол омуктарга хайаларыгар да суох эбит. Ол оннугар, эбээннэргэ, дьоппуоннарга, хотугу кытайдарга уонна маньчжурдарга манна маарынныыр сэрии сэптэрэ бааллар. Дьоппуоннарга баар «нагината» диэн сатыы сэрииһит сэбэ үкчү биһиги батаспыт курдук оҥоһуулаах, уһунун кээмэйэ кытары биир.

Батас, батыйа үөскээбит тылын олохторо биир буолуон сөп: «бат» (былыргы түүр тыла) - умус, дириҥээ. Бу тыл олоҕуттан өссө маннык өйдөбүллээх тыллар тахсаллар: «батары оҕус», «батары киир», «батыс», «батары ас». «Батыйа» диэн тылы «батас» кыччатыллыбыт өйдөбүлүн быһыытынан сыаналыахха сөп. Холобур: күөс — көһүйэ, кытах — кытыйа, сабыы — саппыйа, о.д.а.

Батас да, батыйа да үөһэттэн курбуулуу оҕустахха булду (өстөөҕү) төһө кыалларынан улаханнык эмсэҕэлиир, дириҥник киирэр оҥоһуулаахтар. Холобур, саха быһаҕын үөһэ суох өттө токур буолар эбит буоллаҕына, сэрии сэбин ити иэдэһэ көнө буолар. Маны таһынан, үөстэрэ чэгиэн эккэ салгыны, кири киллэрэн сүһүрдэр аналлаахтар.

Батас, батыйа мас уктарын төбөтүгэр киһи илиитэ халтарыйан мүччү туппатын курдук саллаҕардаах буолар. Мас угу үрдүнэн туоһунан эбэтэр тириинэн бобо баайаллар. Тимирдэрин туурата мас укка кыбыта анньыллан баран тэлии быанан хам бааллар.

Өссө маны көр

• Батыйа
• Котокоон
• Болот
• Кылыс

Бу туһунан манна ааҕыахха уонна билиэххэ сөп

• Ф.Ф.Васильев "Военное дело якутов" - Якутск, 1995. - 225 с;
• А.Кривошапкин-Айыҥа, "Союзником парфян в одно время было государство Сахастан" ыстатыйа - "Илин" су-рунаал, 6№ 2006;
• В.В. Попов "Батыйа сэрии сэбэ дуу, туттар тэрил дуу?" ыстатыйата;
• Емельян Ярославскай аатынан Дьокуускайдааҕы кыраайы үөрэтэр музей фондата;
• Майа музейын фондата.

Туһаныллыбыт сирэ

• Саха сэриигэ туттар биилээх сэптэрэ, П. Иванов, "Хатан" сурунаал, ыам ыйа-бэс ыйа, 2009 с., 3(6)№