Үйэлээх үгэстэри харыстааһын
Өй-санаа олус элбэхтэ хатыланан умнуллубат турукка тиийдэҕинэ уонна киһини хамсатар кыахтаннаҕына үгэскэ кубулуйар. Киһи үгэскэ кубулуйбут санаатын бэйэтэ оҥорон кэбиһэр кыахтанара тиийэн кэлэрэ санаа киһиэхэ дьайыыта улаханын биллэрэр.
Былыргы сурук-бичик суох кэмигэр сахалар өй-санаа үөрэхтэрин үгэстэргэ кубулутан уһун үйэлэргэ умнуллубат өс хоһоонноро оҥор-буттара, бу кэмҥэ тиийэн кэлэн биһиэхэ туһалыы сылдьаллар.
Омук төрүт үгэһэ, киһи культурата туспа омук буоларын мэктиэтэ буолар. Киһи атын омуктартан уратытын көрдөрөр “уникальнай кода”. Кини сомоҕолуур, түмэр, омугу биир өйгө-санааҕа аҕалар тыыннаах күүс. Төрүт үгэс сүтүүтүн-симэлийиитин омук эстиитин быһыытынан сыаналыахха сөп. Ону туоһулуур холобур элбэх. Холобур, Сэбиэскэй былаас 74 сыл устатын тухары омугунан араар-бакка, мөлүйүөнүнэн дьону биир нация оҥорорго дьулуспута, оннук бэлиитикэни ыыппыта. Ол түмүгэр кырдьык, үгүс омук төрүт куль-турата, үгэһэ, ону кытта сорохтор, бэл тыллара умнулла сыспыта. Бэйэ киэниттэн тэйии саҕаламмыта. Ити иэдээнтэн биһигини 1990-с сс. буолбут тосту уларыйыылар өрүһүйбүттэрэ.
Ол саҕана биһиги саҥаттан омук буоларга, бэйэбитин туспа омук быһыытынан билинэргэ үөрэммиппит. Хайдах? Төрүт үгэспитин, культурабытын, тылбытын, итэҕэлбитин, остуоруйабытын сөргүтэн. Этиллибитин курдук, ити ааттаммыт суоллар туспа омук буолуу мэктиэтэ буолаллар. (1,10). Сахалар, биһиги, уһун утуммутун, дьылҕабытын санаатахпытына, улуу олоҥхолорбут, ыһыахтарбыт, үгэс-тэрбит көстөн кэлэллэр. (2,40).
Культурология науката быһаарарынан, ыччаттан ыччакка сүһүөх-сүһүөх хаалларыллан, бэриллэн иһэр олох бары көстүүлэрэ омук үгэстэрин үөскэтэллэр. Өй-санаа, дьарык-идэ, быһыы-майгы, сыһыан, онтон да атын төрүт культура хайысхаларынан олохсуйбут үгэстэр бааллар диэн К.Д. Уткин быһаарар.
Олус былыргы кэмнэртэн уларыйан хаалбакка сылдьар саха омук уһун үйэлээх үгэстэригэр манныктары киллэриэххэ сөп:
1. Ыһыах үгэстэрэ уонна оһуохайдааһын.
2. Ыал буолуу үгэстэрэ.
3. Дьарык, идэ үгэстэрэ.
4. Олох, дьиэ-уот үгэстэрэ
5. Итэҕэл икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэрин кытта тэҥнэһиини тутуһа сылдьыылара; сахалыы таҥара үөрэҕэ өй-санаа сайдыытын, онтон үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ омугу харыстааһыны үөскэтэр.
Ыһыах уонна оһуохай үйэлээх үгэстэрэ билигин оннуларыгар түһэн эрэллэриттэн харыстанар кыахтара улаатта. Күн саамай уһуур кэмигэр ыытыллар ыһыахтар Күн таҥараҕа аналлаахтар. Сахалар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарар, күнтэн тутулуктаах үөрэхтэрэ айылҕаттан сибээһин сүтэрбэккэ эрэ сылдьар.
Билигин күһүн ыытыллар ыһыаҕы оннугар түһэрии ирдэнэр. Күһүн балаҕан ыйын 22 күнүгэр ыытыллар ыһыах Улуу Тойон таҥараҕа аналланар. Күһүҥҥү ыһыах кырыалаах кыһыны, дьылы туоруурга киһиэхэ тулуурун, өһөс санаатын улаатыннарарга күүһүгэр-күүс эбэн биэриигэ көмөлөһөргө аналлаах ыытыллар.
Кырыалаах кыһыны этэҥҥэ туорааһын диэн былыргы саха киһитигэр олус кытаанах тургутан көрүү буолар этэ. Сыл икки аҥы арахсара, олортон кыһыны туорааһын дьылы туорааһын диэн туспа ааттанара уонна олус уһуна, ыарахана быһаарыллара.
“Дьылы туорааһын” диэн этии былыргы сахаҕа олох биир, ураты ыараханын этэҥҥэ туорааһынын биллэрэринэн киһиэхэ биир сааһа эбиллэн биэрэрэ. Дьылы туорааһын сыл бүтүүтүн биллэрэрэ.
“Күөххэ тиийии” диэн үөрүүлээх кэм дьылы этэҥҥэ туораатахха биирдэ кэлэрэ саха дьонугар улахан үөрүүнү аҕалара уонна сааскы Ньукуолун бырааһынньыга буолан бэлиэтэнэрэ.
Оһуохай омукка түмсүүлээх буолууну тэҥэ, эйэлээх буолууну түстээн биллэрэр. Дьахталлар уонна эр дьон бииргэ үҥкүүлээһиннэрэ эйэлээх буолууну аан бастаан көрдөрөр, онтон эр дьон туспа оһуохайдааһыннара олох ыарахан кэмнэригэр буолаллар.
Омук сайдыыны ситиһэригэр уонна ахсаана эбиллэригэр саамай туһалаах үгэстэринэн ыал буолуу үгэстэрэ ааттаналлар. Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө тутан уонна дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олохтоон сахалар ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбутун содула билигин өссө улааппыта бэлиэтэнэр.
Бу ыал буолуу үгэстэрин суох оҥоруу сабыдыалынан билигин эдэр ыаллар арахсыылара аһара элбээтэ. Дьахталлар хайа эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэт буолуулара үөскээбитэ омук эстиитигэр тириэрдиэн сөбүттэн, аны харыстаныы ирдэнэр буолла.
Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлин биир сыалынан ыал буолуу үйэлээх үгэстэрин оннугар түһэрии буолар. Билигин былыргылар туһалаах билиилэрин олоххо туһана сатааччылар элбээннэр ыал буолуу үгэс-тэрин олоххо киллэрии улахан уустуга суох ситиһиллэр кыахтаах. Омук, аймахтар сайдыыны ситиһэллэрэ кыыс оҕолоох ыаллартан улахан тутулуктааҕынан сахалары сайыннарыыга, ахсааннарын элбэ-тиигэ бу үгэстэри туһаныы биллэр туһаны аҕалыа этэ.
Омук сайдыытын, эттэрэ-сииннэрэ күүһүрэн, тупсан иһиитин ыаллар үөскэтэллэр уонна аймахтары элбэтэллэр. Ыал олоҕо төһөнөн туруктаах да омук сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатар. Омук сайдыыны ситиһэрэ ыал олоҕуттан маннык тутулуктардаах:
А. Омук дьонун ахсааннара эбиллэн иһиитэ.
Б. Үлэни кыайар, сайдыылаах буор куттаах дьон элбээһиннэрэ.
Бу тутулуктары тутуһууну ыал буолуу үгэстэрэ үөскэтэллэрин сэбиэскэй былаас бобон-хаайан, хаалларан кэбиспитин куһаҕан дьа-йыытыттан билигин дьон ахсааннара эбиллиитэ аҕыйаата уонна таһаарыылаах, барыһы киллэрэр үлэлэр кыаттарбат кэмнэрэ кэлэн хаалла. Дьахталлар эргэ тахсыыларыгар көҥүллэринэн барыылара дьадаҥылар салайар былааһы ылбыттарынан тарҕанан сайдыыта суох буор куттаах оҕолору төрөтөллөрө элбииригэр тириэртэ.
Ыаллар оҕолорун хайдах иитэн, үөрэтэн улаатыннараллар даҕаны омук сайдыыта онтон тутулуктанар уонна икки өрүттэнэр:
1. Оҕону кыра эрдэҕиттэн атаахтык иитии, үөрэтии аймахтар уонна омук дьоно майгылара куһаҕан буоларыгар тириэрдэн, бэйэм-сэхтэрин улаатыннаран үлэни кыайбаттарын үөскэтэр. Үлэни кыайбат буолуу аймахтары, омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэр.
2. Оҕону көйгөтүк, ол аата кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтэн иитии, үөрэтии аймахтар уонна омук сайдыытын үөскэтэр. Омук сайдыыны ситиһэрэ араас үлэни кыайарыттан эрэ кэлэр.
Бу оҕону иитии, үөрэтии үйэлээх үгэстэрин сахалар былыргы кэмнэртэн олохторугар туһана сылдьаллар, ол иһин саха омуга олус уһун үйэлээх омук буоларын тэҥэ, аныгы үйэҕэ араас көрүҥнээх сайдыыны ситиһэн иһэрэ улаханнык эбилиннэ.
Үйэлээх үгэстэри харыстааһын диэн омугу харыстааһын, уһун үйэни ситиһэрин уонна салгыы сайдарын үөскэтии буолар. (3,55).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. “Кыым” хаһыат. 5№ 2022 с. Олунньу 10 күнэ.
2. Уткин К.Д. Хомуурунньук. 16 кинигэ. 2-һэ: Төрүт культура: утумнар, ситимнэр. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 272 с.
3. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.