Үгэс саҥанан солбуллар
Оҕо салгын кута сайдан, үөрэҕи-билиини ылынан истэҕинэ, бу билиитин саҥа үгэскэ кубулутар кыаҕа улаатар. Саҥа киирэр үгэстэр урукку үгэстэри баһыйан, үтүрүйэн, солбуйан, хаалларан иһэр кыахтаахтар. Өй-санаа сайдыытын саҥа үгэстэр үөскэтэн иһэллэр.
Оҕоҕо саҥа үгэһи үөскэтиигэ, иҥэриигэ хайҕал, сөбүлээбити биллэрии улахан оруолу ылар. Хайҕал оҕоҕо дьоллонууну үөскэтэрэ үгэс түргэнник үөскүүрүгэр тириэрдэр.
Сахалар оҕону иитиигэ хайҕалы аҕыйахтык, биирдэ эмэ туттарга сүбэлииллэр. Аһара хайҕаатахха оҕо иитиитэ хайҕанар өттүн диэки халыйан хаалыан сөп. Оҕону хайҕааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэстэҕинэ табыллар:
1. Оҕону өйдөөх диэн хайҕаама. Аҥардастыы өйүн туһаннаҕына бэйэтигэр эрэ туһалааҕы оҥостор өйө-санаата сайдан хаалыан сөп.
2. Тугу эмэ үчүгэйи оҥордоҕуна хайҕыахха. Тугу эмэ туһалааҕы үлэлээн-хамсаан оҥорон хайҕаннаҕына, ол туһалааҕы элбэҕи оҥоруон, үгэс оҥостунуон сөп.
Биир эмэ санаа кыыма сотору умнуллан хааларыттан санаа кыра курдук саныыбыт. Ол эрээри санааны хос-хос хатылаан санаатахха умнуллубат буола уларыйар, күүһүрэр. Кэлин үгэскэ кубулуйар кыахтанар. Үгэстэртэн киһи уларыйбат өйө-санаата, ийэ кута хомуллан, таҥыллан үөскүүр. Үгэстэр оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үөскэтэллэр, бэйэтин салайыыга кыттыһаллар.
Үгэс үөскээһинин уратылара манныктар:
1. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ тугу билбитэ барыта саҥаны айыыга киирсэринэн сонно үгэс буолан ийэ кутун быһалыы үөскэтэн иһэр. Ийэ кут аан бастаан саҥаны билиилэртэн үөскээн мунньуллан иһэр.
2. Хос-хос элбэхтик хатыланар санаалар, хамсаныылар кэлин үгэһи үөскэтэллэр. Биир быһыыны хос-хос хатылаан оҥоруу үгэһи үөскэтэн умнуллубат буолар. Киһи түүлүгэр ону-маны көрөрө, бу быһыылар үгэскэ кубулуйбуттарыттан тутулуктанар.
3. Олус соһуйуу, уйулҕа хамсыар диэри куттаныы, улаханнык долгуйуу, үөрүү, дьоллонуу киһиэхэ ийэ кутун соҕотохто үөскэтэн умнуллубаттар, киһи түүлүгэр сонно киирэн көстүөхтэрин сөп.
Түүлгэ көстөр үгэс буолбут бэлиэ хаһан да уларыйбат, арай атын саҥа бэлиэнэн солбуллуон сөп. Бу быһаарыы үгэс хайдах туттулларын уонна уларыйарын быһаарар. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит үгэстэр билигин да дьоҥҥо түүллэригэр көстөллөрүн түүл бэлиэлэрэ уларыйбаттара, арай атынынан солбуллан, эбиллэн иһэллэрэ биллэрэр.
Дьон үгэс буолбут санааларын түргэнник уларыта охсоллорун ситиһии уустуктардаах, кыаллымыан да сөп. Аһара ыган бардахха утарылаһар үгэс үөскүүрэ ордук улахан уустугу үөскэтиэн сөп. Үгэс уларыйара уустук, уһун кэми ылар. Атын, саҥа үгэс үөскээн солбуйдаҕына эрэ эргэрбит үгэс хаалар, атынынан солбуллар кыахтанар.
Кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр атаахтык иитиллибит оҕону ыган туран көннөрө сатааһын “Трудные подростки” диэҥҥэ кубулуйарын үөскэтэр. Сыыһа үгэстэммит оҕону сыыйа-баайа атын, туһалаах үгэһи иҥэрэн, үлэнэн, спордунан дьарыктаан эрэ көннөрүү эйэлээхтик кыаллар кыахтаах.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбит үгэстэр билигин да уларыйа иликтэр. Ол үгэстэргэ киирсэллэр:
- Оҕолору оскуолаҕа босхо үөрэтии.
- Дьону босхо эмтээһин.
- Оҕолору үөрэтиигэ “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн бэлэмҥэ үөрэтэр этиини туһаныы билигин да хаала илик.
Үгэһи модьуйан, ыган-хаайан уларыта сатааһын утарылаһар санааны таһаарарынан утарар үгэһи үөскэтэн кэбиһиэн сөп. Үлэһиттэр сөптөөх көрдөбүллэрин толорбокко хаайан, ытыалаан былааһын тута сатаабыт ыраахтааҕы утарылаһааччылар элбээһиннэриттэн, өрө турууларыттан эстибитэ үйэлээх үөрэх буолуо этэ. Утарылаһар үгэс үөскээһинэ үгэһи эйэлээхтик уларытар кыаҕы суох оҥорорунан олоххо кыайан туоратыллыбат ыарахаттары үөскэтиэн сөп. Ол аата ыраахтааҕы дьону ытыалатыыта бэйэтэ ытылларыгар тириэрдибитэ.
Олохтон хаалбыт үгэстэри саҥа олоххо сөп түбэһэр үгэстэр үөскээтэхтэринэ солбуйаллар. Ыксаабакка, ыкпакка урукку, хаалбыт үгэстэри саҥа үөскүүр туһалаах үгэстэринэн солбуйан биэрии эрэ урукку олохсуйбут үгэһи эйэлээхтик уларытыан сөп.
Эдэрдэр саҥа үгэһи ылынан иһэллэрэ түргэнинэн урукку үгэстэрин уларытар кыахтара улахан. Салайар былааска утарылаһар үгэстэри, хаалбыт олоҕу уларыта сатааһыны эдэрдэр тутуһар кыахтара улаханыттан саҥа, туһалаах үгэстэр киирэн иһэллэрэ эрэйиллэр.
Үгэс уларыйыыта саҥа үгэс үөскээтэҕинэ уонна олоххо киирдэҕинэ эрэ кыалларыттан дьон өйө-санаата бытааннык уларыйар. Бу быһаарыы олох уларыйыытынан дакаастанар. Ол курдук, ырыынак олоҕо кэлиитэ баай дьон үчүгэй диэн ааттаныыларын үөскэппитэ олоххо сыыйа, бытааннык киирэ сатыыр.
Сааһырбыт, кырдьыбыт дьон үгэстэрин уларыталлара ордук уустук. Сэбиэскэй былаас кэмигэр улааппыт дьон ол былааһы хайгыы саныыллара хаалан хаалбат. “Кытта кырдьыбытым” диэн этии киһи олохсуйбут үгэһэ букатын да уларыйбатын биллэрэр.
Айылҕа киһиэхэ дьайыыта күүстээх. Куруук таһырдьа, тымныыга сылдьан үлэлиир эр дьон санаалара кытаанах, өһөстөр, тугу ылыммыттарын, үгэс оҥостубуттарын уларыталлара кыаллыбат. Ол иһин саха эр дьоно бары бэйэлэрэ ураты өйдөөхтөр-санаалаахтар, тулуурдаахтар, өһөстөр санаабыт санааларын уларыппаттар.
Сахалар “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэхтэрэ оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрин, олоҕор туһанарын үөскэтэр. Бу үөрэх сахалар бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын тутуһуулара күүстээҕин дакаастыыр. Ким эрэ эппитин үтүктэн, бу “аньыы”, куһаҕан диэн этэр буоллахха, атын киһи өйүгэр-санаатыгар, этэн биэриитигэр, албыныгар киирэн биэрбиккин биллэрэр. Сахаларга “аньыы” диэн тыл төрүт суоҕа итини дакаастыыр чахчынан буолар.
Уһуну-киэҥи саныыр, омук сайдыытын туһунан санааларыгар оҕустарар дьон аҕыйахтар, үгүстэр күннээҕи эрэ дьыалаларынан дьарыктанан үйэлэрэ баранар. Биир эмэ киһи олоххо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэр. Атыттар бары аһара барар санаалара аҕыйаҕыттан, көрсүөлэриттэн, сэмэйдэриттэн олоххо туһалааҕа чахчы биллибит саҥаны айыылары бастаан иһээччилэри үтүктэн туһаналлар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ элбэх дьоҥҥо аналланар, ол иһин дьону көрсүө, сэмэй буолууга ыҥырар уонна оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэри, үөрэтэри ирдиир. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйаҕыттан уонна тулуура улаханыттан үлэни-хамнаһы сайыннарар кыахтанар.
Өйдөрө-санаалара сайдыбыт, олох уопутун иҥэриммит, элбэх оҕолору иитэн, улаатыннаран, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн өй-санаа, үгэстэр үөскээһиннэрин баһылаабыт кырдьаҕастар сахалыы таҥара үөрэҕин эдэрдэргэ тириэрдэллэрэ, үгэс оҥорон иҥэрэллэрэ ирдэнэр.
Сахалыы өй-санаа үөрэҕин, үгэстэргэ үөрэтэрин умнубут, хаалларбыт аймахтар эстиигэ, ол аата атын күүстээх санаалаах, үлэни-хамнаһы кыайар, ахсааннара эбиллэн иһэр аймахтарга баһыттаран симэлийиигэ тиийэллэр.
Олоххо туһалаах, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах үгэстэри эдэрдэргэ иҥэрэн биэриини олоххо уопутурбут кырдьаҕастар оҥороллоро тиийимтиэ, туһата улаатар. (1,89).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: "Ситис", 2023. – 102 с.