Саҥаны айыы

Оҕо өйө-санаата саҥаны айыылартан хомуллан үөскээн, үгэстэри үөскэтэн ийэ кутугар мунньуллан иһэр. Оҕо саҥа улаатан иһэн тугу көрбүтэ, билбитэ барыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы курдук дьайыыны оҥорон умнуллубат буолан, мунньуллан ийэ кутун үөскэтэн иһэр.

Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, саҥаны билбититтэн үгэс үөскүүрүттэн ийэ кута сайдар, эбиллэр. Бу үөскээбит үгэстэр оҕо улааппытын да кэннэ кинини салайа сылдьаллар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэнэрин төрөппүттэрэ ситистэхтэринэ, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара кыаллар.

Куһаҕан быһыы хаһан баҕарар баар. Киһи хаһан баҕарар куһаҕан айыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥорон кэбиспит быһыы табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэрэ ордук үгүс. Манныкка эдэрдэр элбэхтик түбэһэн эрэйгэ тэбиллэллэр. Арыгыны төһөнү иһэрин билбэт эдэр оҕо биирдэ айыыны оҥорор санаата киирбититтэн элбэҕи иһэн кэбиһэн итирэн хаалан эрэйгэ тэбиллэрэ баар суол. Ол иһин саҥаны айыыны оҥорууга улахан сэрэхтээх буолууну тэҥэ, элбэх билии-көрүү, экономика таһыма сайдыыта баара туһалыыр.

Ай диэн тыл киһи санаатын, салгын кута сайдыытын быһаарар. Санааҕа ону-маны, буолары-буолбаты санааһын ай диэн тылынан этиллэр. Санаа киһи баһын иһигэр сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан араарыллыбакка сылдьыан сөп. Куһаҕан да санаалардаах киһи олорун кимиэхэ да биллэрбэккэ эрэ этэҥҥэ сылдьар кыахтаах.

Саныыр санаатын киһи илэтигэр оҥорон таһаардаҕына киһи быһыытыгар дьэ кубулуйар, уларыйар. Бу оҥоруллубут быһыы урут дьон билбэт, оҥорбот быһыылара буоллаҕына, айыы, саҥаны айыы диэн ааттанар. Ай диэн санааны эрэ быһаарар тылга “ыы” диэн ытааһыны биллэрэр сыһыарыы эбиллэн куһаҕана элбээбитэ былыргыттан биллэриллэр. (1,20).

Айыы диэн киһи оҥорор быһыытын аһара, сиэри таһынан бардахха үөскээн тахсар ураты быһыы буолар. Ол барыта айыы диэн киһи билэ илик, ол иһин оҥорбот быһыыта буоларын, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэ илигин быһааран куһаҕана элбиэн сөбүттэн сэрэтиллэр.

Киһи үчүгэй санааларданнаҕына, үчүгэй быһыылары оҥорор, онтон куһаҕан санаата киирдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥоруон сөбө хаһан да уларыйбат. Ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи үчүгэй санааларданарын ирдиир, оҕоҕо үчүгэй санаалары үгэс оҥосторугар иитэр, үөрэтэр, ол иһин киһи үчүгэй быһыылары оҥорорун элбэтэр.

Кумааҕыга ону-маны, буолары-буолбаты була сатаан суруйуу айыыны оҥоруу буолбатах. Айыыны оҥорууга бэлэмнэнии эрэ буолар, сахалыы айар, айымньы диэн тылларынан этиллэрэ ордук табыллар.

“Киһини кырбыам, уоттуом” - диэн сааннахха куһаҕан быһыыны оҥорууга бэлэмнэнии үөскүүр эрээри, өссө даҕаны куһаҕан быһыыга, айыыга кубулуйа илигиттэн сууттуур өссө кыаллыбат. Ол иһигэр араас саҥа, тыл эмиэ бэлэмнэниигэ эрэ киирсэр. Ону-маны, ол-буну, “айыыны оҥор” диэн этээччи киксэрэн биэрээччигэ киирсэр.

Сааныы куһаҕан быһыыны оҥорууга бэлэмнэнии буолар. Онтон куһаҕан быһыыны оҥордоххо, дьон урут оҥорон көрө илик быһыылара буоллаҕына, саҥаны оҥоруу, айыы буолан тахсар. Киһи санаата  оҥорор быһыытыгар кубулуйан куһаҕаны, ночооту үөскэттэҕинэ суукка биэриэххэ сөп буолар.

Олоххо ким эрэ кими эрэ баһыйа, сабырыйа сатыыра хаһан баҕарар баар. Кырата ким да билэр дьонуттан аһара хаалан хаалыан баҕарбат. Атын киһиэхэ туох эмэ баарын эмиэ булуна сатааһын дьоҥҥо барыларыгар баар, сайдыыга тириэрдэр баҕа санаа буоларын иһин туһана сылдьаллар.

Атыттартан “үчүгэй” буола сатааһын араас саҥаны айыылары оҥоро сатааһыннар элбииллэрин үөскэтэр. Бука бары саҥаны, урут суоҕу, атыттар билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатыыр санаабыт, “үчүгэй” буола, атыттары баһыйа сатыырбыт сайдыы кэлэн истэҕинэ эмиэ улаатан биэрэн иһэр.

Лаппааки угун токурутан, эбии ырычаахтаан биэрэн, тупсаран оҥорон туһанааччылар бааллар. Бу саҥаны айыыны С.Малоземов хамаандата боруобалаан, төһө туһалааҕын бэрэбиэркэлээн баран, туһалыырынааҕар буору хаһары уустугурдарын быһаарда. (2).

Саҥаны айан, олоххо киллэрэн, ол аата айыыны оҥорон сайдыыны ситиһэрбитин бары билэбит, саҥаны айыыны оҥоро сатыыбыт. Бу үтүө диир санаабыт аһара бардаҕына, бары буолар-буолбат, ол-бу саҥаны айыылары оҥоро сатаатахтарына, олоро бары кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэллэр. Ону тэҥэ бары ыксыылларыгар, тиэтэйэллэригэр оҕустаран сыыһа-халты туттуналлара үксээн табыллыаҕы да куһаҕаҥҥа кубулуталлар.

Киһиэхэ салгын кута сайдарынан ону-маны, саҥаны, атыттар билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥорон иһэр санаата элбэх. Бука бары туох эрэ уратыны, атыттарга суоҕу булан оҥоро сатааһыннара айыыны оҥоруу буолан иһэрэ, олору оҥороллорун элбэтэр.

Дьон өйө-санаата аҥар өттүгэр, айыыны оҥоруу диэки халыйан хааллаҕына туох эмэ саҥаны, атыттар оҥорботторун оҥорон иһии, барыга-бары солумсаҕырыы санаата бары хабыллар ыарыыларыгар кубулуйар. Россия дьоно сайдыыны, тупсууну түргэнник ситиһэ сатыыр санааларыттан, билигин итинник ыарыыга ылларан сылдьаллар эрээри, онтон үлэ оҥорон таһаарыыта эбиллибэт.

Була сатаан айыыны оҥоруу уонна ону олоххо киллэрии төрүттэрэ тус-туспалар. Ол курдук дьадаҥы да киһи саҥаны айыыны оҥорбутун иһин, туһаны, барыһы аҕалар айыы туһаҕа тахсарыгар, төһө туһалааҕа быһаарыллар, онтон олоххо киирэригэр элбэх харчы, баай ирдэнэр. Саппаас баайа суох киһи саҥаны айыыны оҥорбутун олоххо киллэрэрэ кыаллыбата элбиир.  

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар саҥаны айыы ыарыытыгар эмиэ хаптарбыттарын бэлиэтинэн элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айан саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллара буолар уонна саҥа тыллары булбута, оҥорбута буолан, саҥа үгэстэри үөскэтэ сатааннар сайдыы киирэрин атахтыыллара, бытаардаллара эбилиннэ. Саха дьоно онно кыттыһан бары буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыылларыттан тутаах, сүрүн үлэбитин, сүөһү көрүүтүн быраҕан эрэллэр.

Сахалар айыыны оҥоро сатааһын ыарыыта үөскээн дьон олоҕун алдьаппатын туһугар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн, аналлаах үөрэҕи олохтоон солумсаҕырыыттан көмүскэнэ, харыстана сатыыллар. Бу ыарыы ордук улаатан иһэр оҕолору хабарыттан харыстаан кыра эрдэхтэриттэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн хайаан да үөрэтэллэр, оҕо өйө-санаата сайдыытын киһи буолуу суолунан салайаллар.

“Айыылаах айыыта таайар” диэн өс хоһооно киһи оҥорбут айыыта хаһан да сүтэн, суола-ииһэ суох хаалан хаалбатын биллэрэр. Бу өс хоһооно оҥоруллубут айыы ханан эрэ дьайан куһаҕан өрүтэ биллэрин бэлиэтиир. (3,56).

Биир эмэ киһи оҥорбут айыыта табыллан, сатанан туһалаахха кубулуйар, онтон элбэхтэр оҥоро сатыыр айыылара бары кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэллэриттэн сахалар харыстанан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн улаатан иһэр оҕолорун үөрэтэллэр. (4,27).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

2. “НТВ” передачата “Чудо техники”. 22.07.2018.

3. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.