Саха таҥаһа

Хас биирдии норуот таҥаһа кини олорор сирин, култууратын уонна итэҕэлин көрдөрөр. Биһиги өбүгэлэрбит таҥастара саха материальнай култууратын чааһа буолар уонна тулалыыр эйгэлэрин, итэҕэллэрин кытта ыкса сибээстээх. Сахалар сир ийэҕэ итэҕэллэрэ — үрдүк майгылаах-сигилилээх уонна ырыҥалыыр өйдөөхтөрүн мэктиэтэ буолар. Биһиги өбүгэлэрбит култуурнай нэһилиэстибэлэрэ, сиэрдэрэ-туомнара, итэҕэллэрэ ордук чаҕылхайдык таҥастарын быһыытыгар, оһуорга уонна киэргэлгэ көстөр. Биһиги өбүгэлэрбит былыргы итэҕэллэринэн куһаҕан тыыннар киһиэхэ олус куһаҕаннык дьайыахтарын, араас ыарыылары аҕалыахтарын сөп. Ол иһин куһаҕан тыыны үүрүү, ыраастаныы уонна харыстаныы сиэрэ-туома баар. Үрдүк суолтаны таҥаска эмиэ уураллара. Таҥаска түһэриллибит оһуор киһи доруобуйатын уонна дууһатын харыстыырга көмөлөһөрө. Биһиги өбүгэлэрбит олохторо тулалыыр айылҕаны кытта ыкса сибээстээх этэ аһы-таҥаһы, улэҕэ туттар сэби-сэбиргэли: барытын айылҕа биэрэрэ. Ол иһин Саха норуотун төрүт таҥаһа материальнай култуура чааһа буоларын быһыытынан, кини итэҕэлин, сиэрин-туомун, айылҕатын, таҥаларын кытта ыкса сибээстээх.

Саха таҥаһын бириэмэтинэн уонна олох-дьаһах уларыйыытынан икки бөлөххө араарыахха сөп:

1. Саха норуотун таҥаһа (17–18 үйэ). Бу кэмҥэ саха национальнай култуурата силигилии сайдар. Саха таҥаһа итэҕэлин кытта сибээһэ улахан: муостаах бэргэһэлэр, хотойдоох түүлээх сон, сиэҕэ суох куопта «таҥалай», дьахтарга аналлаах түүлээх бэргэһэ «дьабака», этэрбэс. Таҥаһы киэргэтэргэ ордук халлаан күөх, маҥан уонна хара оҕуруону, «ынах», «дьураа» диэн оһуордары, алтантан киэргэли тутталлара. КыҺыл өҥ – олох күүһүн, ийэни кытта ситим өҥө. От күөх – сир уонна от өҥө. Халлаан күөх – халлаан. Араҕас, маҥан – хаар уонна күн сардаҥатын өҥө.
2. 18 үйэ ортотуттан 20-с үйэҕэ диэри саха төрүт таҥаһа атын норуоттары кытта алтыһыы, атыы-эргиэн түмүгэр, улаханнык уларыйар. Дьопуруопа таҥаһын элеменнэрэ киирэллэр. Холобур, саҕа, хармаан, дьогдьуур, бэлэнньик.

Биһиги өбүгэлэрбит таҥастарын функциональнай туттуллуутунан араарыахха сөп:

• Сиэр-туом таҥаһа, итэҕэли кытта ыкса сибээстээх (кымыс иһиитэ, күнү көрсүү, ыал буолуу сиэрэ-туома уо.д.а);
• Ыраах айаҥҥа кэтиллэр ичигэс таҥас;
• Үлэ уонна булт таҥаһа;
• Дьиэҕэ кэтиллэр киэргэлэ суох таҥас. Онтон хотойдоох түүлээх сон, муостаах төбөҕө кэтиллэр, кулгаах сабыылаах бэргэһэлэр, түүлээх моойторуктар түмэл экспонаттарын курдук сэдэхтик көстөллөр.
• Хотойдоох түүлээх сону эдэр уолаттар уруу туомугар ис дууһаларын харыстыырга кэтэллэрэ;
• Таҥалай-сон. Бу сон куба сэбэрэтигэр тэҥнэнэрэ уонна кэргэн тахсыбыт эрэ дьахтар кэтиэн сөптөөҕө;
• Бууктаах сон – түүлээх сон. Эргэ тахсар кыыс, ыһыахха симэнэр дьахтар кэтиэхтэрин сөп. Бу сон кыһыл, хара уонна от күөх сукунаттан эбэтэр өҥнөөх барчаттан тигиллэр;
• Дьабака-бэргэһэ. Бэргэһэҕэ киһи дууһатын сороҕо кистэнэ сылдьар буолан, киэргэл киһини үрдүкү айыылары кытта ситимниирэ.

Таҥас киэргэлин тутула сахалар үс дойду баар диэн итэҕэллэриттэн тахсара:

• Үөһээ дойду — айыылар дойдулара. Таҥас үөһээҥҥи чааһа (төбөҕө кэтиллэр таҥас, түөскэ кэтиллэр киэргэл) үөһээ дойдуну көрдөрөрө.
• Орто дойду — дьон олорор сирэ. Санныга кэтиллэр киэргэл уонна үтүлүк орто дойдуну көрдөрөллөр.
• Аллараа дойду — куһаҕан тыын дойдута.

Атах таҥаһа өҥнөөх сабынан тигиллэрэ. Киһи куһаҕан тыынтан тутулуктааҕын аллараа дойду көрдөрөрө. Саха таҥаһын сүрүн уратыта киэргэл буолар. Ордук кыыс уонна дьахтар таҥаһын киэргэтэллэр. Кыыс кэрэтин кубаҕа эбэтэр кыталыкка холоон хоһуйаллара. Сахаларга кыталык сөҕүмэр кэрэ көтөр быһыытынан биллэр. Таҥас киэргэлэ өссө куһаҕан тыынтан уонна сабыдыалтан көмүскүүрэ. Сахалар олохторо уонна хаһаайыстыбалара айылҕаны кытта ыкса сибээстээҕэ. Ол иһин таҥас өҥө айылҕа палитратын көрдөрөр – халлаан, үүнээйи, күн, хаар өҥнөрө. Айылҕа уһуктуута, саас үүнээйи чэчигириирэ, онтон күһүн хагдарыйара, күн тахсыыта, киириитэ – бу барыта тиһиллибит оһуордарга көстөрө, ол онно маҥан, хара, халлаан күөх, от күөх уонна араҕас өҥнөр ордук баһыйаллара. Бу барыта тулалыыр эйгэни кытта ситимнээх уонна олох, дьол бэлиэтэ буолаллар. Хара, бороҥ, сиэрэй өҥнөр сир ийэни бэлиэтииллэр. Саха төрүт таҥаһа кини атын норуоттартан уратытын, баай историятын уонна култууратын көрдөрөр. Биһиги өбүгэлэрбит итэҕэллэринэн, сиэри-туому тутуһан, саха төрүт таҥаһын саҥалыы сайыннарыах тустаахпыт. Оччоҕуна эрэ сахабыт таҥаһа өр сылларга харыстаныа уонна кэлэр көлүөнэ киэн туттуута буолуо.

Туһаныллыбыт литература

1. П.П. Явловский. Летопись города Якутска. Издательство «Якутский край». 2002г.
2. Ф.Г. Сафронов. Энциклопедия Якутии. Москва, 2002г.
3. М.М. Носов. Одежда и петр украшения у якутов. Якутск, 1955г.
4. Л.Н. Расторгуева. Традиционная зимняя одежда народов Якутии. Мурманскай, 1986г.
5. З.П. Соколова. Арктика – мой дом. Полярная энциклопедия школьника. Москва, 1999г.
6. С.Р. Иванова. Якутская одежда. В помощь учителю. Якутск, 1993г.
7. С.И. Петрова. Традиционная одежда и мировоззрение наших предков. Якутск, 1999г.