Михайлов Семен Михайлович

Михайлов Семен Михайлович - Саха сиригэр гражданскай сэрии кыттыылааҕа.

1898 сыллаахха Илин Хаҥалас улууһун Чыамайыкы нэһилиэгэр дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ, дьоно эрдэ өлөннөр абаҕатыгар Кээйэ Ньукууһугар иитиллибитэ.

Сэмэн гражданскай сэрии иннинэ нэһилиэгэр ревком чилиэнэ этэ. 1921 сыллаахха соҕурууттан кэлбит Ф.И.Караванов диэн эдэр нуучча киһитин, чыамайыкылары тута-хаба тахсан эрэр үһү диэн сураҕы истэн куттаммыт-уолуйбут дьон, Чыамайыкы соҕуруу өттүгэр тоһуйан кинини өлөрбүттэр, ол сиргэ – Түөрүгүгэ билигин да бэлиэ остоолбо турар. Дьэ ити биир түгэн кыһылы үрүҥ оҥорбута, ревком чилиэнэ Губчека боломуочунайын өлөрөн баран атын талар суола суоҕа, илинтэн иһэр үрүҥнэргэ кыттыспыта. С.Мэхээлэйэп 1922 сыллаахха амнистияламмыта. Кини Пепеляевы үлтүрүтүүгэ көрдөрбүт уһулуччу үтүөлэрин иһин бойобуой Кыһыл Знамя орденыгар түһэриллибитэ, орденын биэрбэтэхтэрэ, ол оннугар ЯЦИК кыһыл көмүс бэлиэтинэн наҕараадаламмыта.

С.Мэхээлэйэп айылҕаттан мындыр өйдөөх, туох да байыаннай үөрэҕэ суох эрээри, бэйэтин кэмигэр бастакы «Саха маршала» дэппит байыаннай талааннаах, стратегия, тактика туһунан үчүгэй билиилээх киһи эбит. Доппуруоска киниттэн ыйыппыттар: «Где вы получили военную подготовку и какими военными пособиями пользовались?» онуоха хардарбыт: «Военной подготовки я не имею и военной учебы не проходил и будучи командиром, в отрядах я командовал, сообразуясь с местными условиями» [3; 152-153].

СР НА, ГКСБК, ИДьМ архыыптарын докумуоннарыгар олоҕуран Сэмэн Мэхээлэйэп туһунан историк Е.Е.Алексеев [2, 3], краевед И.С.Колосов [4] суруйан тураллар. Онно гражданскай сэрии буолбут биричиинэлэрэ ыйыллар уонна Сэмэн тоҕо үрүҥнэргэ кыттыспыта эмиэ быһаарыллар. «Уонунан сыллар усталарыгар Михайлов Семен Михайловиһы «бандьыыт», «норуот өстөөҕө» диэн кини оҥорбут үтүөтүн бар дьонуттан – билиҥҥи саха норуотуттан кистиэхтэринэн кистээбиттэрэ эрээри кыайбатахтар. Кини оҥорбут үтүө быһыыта история докумуоннарыгар суоруллубат гына суруллубут уонна саха дьонун өйүгэр-санаатыгар билиҥҥээҥҥэ диэри сүппэккэ-оспокко иҥэн сылдьар» [4; 23]. История хайдах баарынан көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэхтээх. Ол сиэринэн гражданскай сэрии, сэбиэскэй былааһы олохтооһун историята докумуоннарга тиһиллибитинэн, көрбүттэр, кыттыбыттар ахтыыларыгар кэпсэнэн баччаҕа кэллэҕэ. Дьиҥэр, олус уһуна суох кэм аастар даҕаны, итини барытын араастаан сыаналааһын баара. Хайыаҥый, ол – олох, кэм, былаас ирдэбилигэр сөп түбэһии дэнэр.

«Ксенофонтов дьыалатыгар» сыһыаран историк Е.Алексеев сыанабылын санатар тоҕоостоох: «Михайлов, Артемьев, Кириллов о.д.а. 1927-1928 сс. хамсааһыҥҥа кыттыспыт дьон саха норуотун олус улахан патриоттара, төрөөбүт норуоттарын туһугар билэ-билэ бастарын быстарбыттара. Кинилэр олус чиэһинэй, дьиҥнээх гуманист дьон этилэр» [1; 7]. Дьэ бу дьону хайдах гыммытарай? ИДьМ архыыбыттан полковник И.Ф.Дьячковскай булбут дааннайынан «Ксенофонтов дьыалатынан» барыта 191 киһи буруйдаммыт, олортон 64 киһи ытыллыбыт, уоннааҕылар лааҕырга ыытыллыбыттар [2; 202-203]. Төһө даҕаны С.Михээлэйэби ытарга уурбуттарын үрдүнэн, кинини 1928 сыллаахха моруу гынан, накаастаан өлөрбүттэрэ биллэр. Ол туһунан И.Колосов «Семен Михайлов диэн ким этэй?» ыстатыйатыгар сиһилии суруйан турар [4; 31].

Норуот суруйааччыта Егор Неймохов «Быһах биитинэн» (2005) романыгар Сэмэн Мэхээлэйэп очурдаах олоҕо, дьылҕата Саха сирин 20-с сыллардааҕы историятын нөҥүө тыктарыллан көрдөрүллэр.

Туһаныллыбыт литература:[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Неймохов, Е.П. Быһах биитинэн / Егор Неймохов. – Дьокуускай : Бичик, 2005. – 400 с.
Алексеев, Е.Е. Национальный вопрос в Якутии (1917-1972). / Е.Е.Алексеев. – Якутск : Бичик, 2007. – 424с.
Алексеев, Е.Е. Андаҕайыы: уус-уран очерк, сыһыарыылар, биобиблиографическай ыйынньык / [суруйда, хомуйан онордо П.Н.Харитонов-Ойуку]. – Дьокуускай : Бичик, 2009. – 224 с.
Колосов, И.С. Кырдьык кыайтарбатын! / И.С.Колосов. – Дьокуускай : Бичик, 2007. – 88 с.