Мардьани, Шигабутдин

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Шигабутдин Мардьани

Шигабутдин Мардьани (Шигабутдин бин Багаутдин ал-Казань ал-Мардьани, тат. Шиһабетдин Мәрҗани; 18181889) – татаар төрүттээх Арассыыйатааҕы ислам таҥараһыта, сырдатааччы. Мардьани ону таһынан этнограф, археограф, востоковед уонна педагог быһыытынан биллэр. Бэйэтин кэмигэр саамай бөдөҥ татаар историга этэ[1].

Олоҕо[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Шихабудин Мардьани 1818 сыл тохсунньу 16 күнүгэр Татаар сирин Атнинскай оройуонугар Йабынчи сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ.

Шихабудин Мардьани Казан уеһын Ташкинчу мэдрэсэтигэр (оскуолатыгар), онтон Бухараҕа уонна Самаркаҥҥа үөрэммитэ.

Уон сэттэ саастааҕар мэдрэсэҕэ үлэтин саҕалаабыта. Ол кэминээҕи перс тылын үөрэтии ньыматын сөбүлээбэккэ, бэйэтин учебнигын суруйбут. 1838 сыллаахха Бухараҕа барбыты, онтон Самаркаҥҥа.

1848 сыллаахха, ол аата уон биир сыл буолан баран, дойдутугар төннүбүт. 1850 сыллаахха Бастакы Казан мэчиэтин имама буолбута[2].

1867 сыллаахха Оренбургтааҕы мусульманнар салалтарыттан Казаҥҥа ахун уонна мухтасиб солотугар анаммыта[2]. Ону таһынан Казаҥҥа Коран бэчээккэ тахсарын хонтуруолга ылбыта, Кавказ дьонугар анаммыт харчы хомуйааһынынан дьарыктаммыта. Бу курдук Шихабудин Мардьани Казаҥҥа уонна атын да сирдэргэ аатырбыта. 1870 сыллаахха "Назратуль-һакк" диэн кинигэтэ бэчээккэ тахсыбыта.

Үлэтэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Шихабудин Мардьани татаар дьонун олоҕо-дьаһаҕа сайдарын туһугар элбэх үлэни ыыппыта, аныгы идеялары тарҕатар сыаллаах-соруктаах сырдатыы үлэтин саҕалаабыта. Ол үлэ кэмҥэ Шихабудин Мардьани мэдрэсэ үлэтин саҥардыыта наадатын өйдөөбүтэ. Ол иһин кинини Арассыыйаҕа дьадид хамсааһынын идеяларын бастакынан эппит киһи диэххэ сөп[3]. Шихабудин Мардьани отуттан тахса айымньыны суруйбут уонна бэчээккэ таһаарбыт, үксүлэрэ арааб тылынан суруллубуттар.

Айымньылара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  • «Хакк аль-ма’рифа ва хусн аль-идрак» (нууч.: «Истина познания и красота её постижения», 1880 г.) — ислам быраабын туһунан айымньы, ону таһынан ааптар бэйэтин социал-политик көрүүлэрин суруйбут;
  • «Мустафад аль-ахбар фи ахваль Казан ва Булгар» (нууч.: «Кладезь сведений о делах Казани и Булгара», 1885 г.) — Волгатааҕы Булҕар сирин уонна Казан дойдутун туһунан историк айымньы;
  • «Китаб аль-хикма аль-балига аль-джинния фи шарх аль-акаид аль-ханафия» (нууч.: «Книга о вероучении ханафи», 1888 г.) — ааптар бу айымньыга бэйэтин итэҕэлгэ көрүүлэрин суруйбут;
  • «Бит-тарикат аль-мусла ва аль-акидат аль-хусна» (нууч.: «Достойным подражания путём и наилучшим убеждением», 1890 г.) — Мардьани өлбүтүн кэннэ тахсыбыт логика уонна билии туһунан үлэ.

Эбии көр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. Рамзи М. М. Талфик ал-ахбар ва талких ал-асар фи вакаи Казан ва Булгар ва мулук ат- татар: в 2-х т. // Оренбург: Тип. Каримова и Хусаинова, 1908. — С. 13.
  2. 2,0 2,1 Юзеев А. Татарская философская мысль конца XVIII-XIX веков: эволюция, основные направления и представители. — Иман, 1998. — Т. 1. — 137 с.
  3. Russlands Muslime sind fremd im eigenen Land(ниэм.)

Сигэлэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]