Маньяк

Маньяк (был.-гириэк. μανιακός) диэн куһаҕаны оҥорбута үгэс буолан хаалбыт киһи ааттанар.

Олох сайдан, тупсан иһиитэ аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥорууну элбэппэтин, куһаҕаны оҥорууну эмиэ үөскэтэллэрин уонна олор эмиэ сайдан, күүһүрэн, эбиллэн иһэллэрин биллэрэр. Олох сайдан иһиититтэн саҥа өйдөбүллэр уонна тыллар үөскээн олоххо киирэн иһэллэрэ эбиллэр.

Куһаҕаны оҥорор дьоммут аҕыйаан, суох буолан иһэллэрин оннугар элбээн, туспа дьон бөлөхтөрүн үөскэтэн иһэллэрин бэлиэтээн “маньяк” диэн өй-санаа буккуллуутун биллэрэр тылга саҥа, эбии тылы булан сыһыаран туһаналлар. 20-с үйэҕэ наркомания тарҕаммыт буоллаҕына, саҥа үйэҕэ саҥа тыл – лудомания диэн киэҥник туттуллан эрэр. Кэлин кэмҥэ араас элбэх маньяктар үөскээн элбээн иһэллэрин бэлиэтинэн араас оонньууга ылларыыбыт аны саҥалыы лудомания диэн ааттанар буолла.

Аан маҥнай киһини өлөрөн баран тутуллан эппиэккэ тардыллыбатах киһи муунтуйбут, ыгыллыбыт санаата дуоһуйарын ситиһээри хатылаан, өссө киһини өлөрүүнү оҥорор кыахтанарын кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Хас да киһини өлөрүү маньяк буолууга тириэрдэр. Биир да киһини өлөрбүт уонна тутуллан эппиэккэ тардыллыбатах киһи маньяк буолар кыахтаныан сөп. Ол барыта ийэ кута хайдах иитиллибититтэн быһаччы тутулуктаах.

Киһини өлөрүү аһара, олус улахан долгуйууну, санаа хамсааһынын, ыгыллыытын үөскэтэринэн, атаах буола иитиллэн бэйэтин баҕа санаатын кыайан тохтотуммат киһи, өссө боруобалаары, хатылаан оҥоруон сөп.

Киһи олоҕор ханнык эрэ баҕа санаалаах, тугу эмэ ситиһэ сатыыра хайаан да наада. Бу баҕа санаабыт «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн үчүгэй, туһалаах эбэтэр куһаҕан, буортулаах диэн икки аҥы арахсалларын билии, үчүгэйин, дьоҥҥо туһалааҕын эрэ талан оҥоруу ирдэнэр.

Куһаҕан быһыылаах, оннук быһыылары хос-хос хатылаан оҥорор киһини билигин маньяк диэн ааттыыллар. Бу тыл үгүстүк куһаҕаны бэлиэтииргэ туттуллар эрээри, биир эмэ үчүгэйи оҥоро сатыыра, хос-хос хатылыыра элбэхтик табыллыбат киһини «маньяк курдук» диэн этэн кэбиһиэхтэрин сөп.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын олус табатык быһаарара медицинэ науката мэйиини үөрэтиитин кытта сөп түбэһэрэ биллэрэр. Саҥаны айыы, урут оҥорботоҕу оҥоруу киһиэхэ олус күүскэ иҥэр, саҥа үгэһи, ийэ куту үөскэтэр диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Сайдыбыт медицинэ үөрэҕэ саҥаны билии мэйиигэ саҥа нейроннар холбоһууларын үөскэтэрин уонна ол холбоһуулар өр кэмҥэ уларыйбаттарын быһаарбыта.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэн үгэс үөскээһинэ эмиэ икки өрүттээх. Үгэһи киһи олус өр кэмҥэ биир быһыыны элбэхтик хос-хос хатылаан иҥэринэр буоллаҕына, олус ынырыгы, ыары, куттаабыты биирдэ да көрүү кэнниттэн киһи түүлүгэр киирэн көстөрүнэн, олус куһаҕан быһыы үгэһи соҕотохто, биирдэ биллээт-көстөөт даҕаны үөскэтэрэ быһаарыллар.

Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ туох саҥаны билбитэ барыта үгэс буолан, ийэ кутун үөскэтэн, өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэр уратылааҕын төрөппүттэр таба өйдөөн оҕолорун иитиигэ туһаналлар. Бу кэмҥэ үчүгэй эрэ быһыылары оҥороругар үөрэтэн, үчүгэй үгэстэри үөскэтэн, үчүгэй быһыылаах киһи оҥорор кыахтаахтар.

Оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар бу быһыы куһаҕан, маны оҥорума диэн үгэс иҥэриллибэтэх буоллаҕына, саҥа киирэр, билэр быһыытын, олус уратытын, өйгө-санааҕа хамсааһыны оҥорорун иһин соҕотохто, хаһан да умнубат буола өйдөөн хаалыан, үгэс оҥостуон сөп.

Олоххо сахалар кут-сүр, киһи буолуу үөрэхтэрин тутуһуу, куһаҕан быһыылары, айыыны, киһи оҥорботун оҥорума диэн үөрэх оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэриллэн уурулуннаҕына, оҕо улаатан баран сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыгар тириэрдэр кыахтаах. Оҕоҕо ийэ кута үөскээһинин уратыларын хас биирдии төрөппүт билэн олоххо туһанара, кэлэр көлүөнэлэрэ өйө-санаата туруктаах, араас манияларга ылларбат, ол аата туруктаах өйдөөх-санаалаах буолууларыгар тириэрдэр.

Маньяктар хаһан баҕарар баар буолуохтарын сөп. Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыгыы-хаайыы күүһүнэн дьон өйө-санаата тупсуута, куһаҕан быһыылары оҥоруулара төһө да аҕыйаабытын иһин биирдиилээн элбэх киһини өлөрөөччүлэр син-биир баар этилэр. Чикатило диэн киһи 53 өлөрүүнү оҥорбут буоллаҕына Москваҕа Сергей Головкин, “Фишер” диэн хос ааттаммыт киһи 11 эдэр оҕолору өлөрөн тутуллан ытыллыбыта.

“Фишер” Рублевкаҕа Борис Ельцин даачатыттан чугас гаражка аналлаах подвал оҥорон баран оҕолору албыннаан, табаахтатан подвалыгар аҕалан өр кэмҥэ араастаан накаастаан, эрэйдээн өлөрөр эбит. Өлүктэрин чугастааҕы тыаҕа быраҕаттаан кэбиспитин 1984 сыллаахтан ыла булан, өр көрдөөн, тутан 1996 сыллаахха сууттанан ытыллыбыта.

Маньяк диэн тылы билигин бары сөбүлээбэттэр. Хантан кэлэн, кимтэн төрөөн-үөскээн маньяктар баар буолалларын наука өссө үөрэтэ илик. Арай бу тыл сахалыы өйдөбүлүн, ийэ кута куһаҕаннык иитиллибит, куһаҕан быһыылаах киһи диэн быһаарыллар. Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ иитиллии диэн оҕоҕо ийэ кут өйө-санаата үөскээһинин быһаарар.

Өй-санаа үөрэҕин төрүтүн билбэттэн санааҕа салгын кутунан, үөрэҕинэн, билиинэн туһанан олоҕу олоруохха сөп диэн санаа сыыһа. Киһи олоҕор биирдэ эмэтэ да буоллар итирэр, өйө баайыллар, өйө көтөр кэмэ тиийэн кэлиэн сөп. Бу түргэнник кэлэн ааһар кэмҥэ сыыһа-халты туттубатах киһи киһи быһыытын аһара барбакка, буруйу-сэмэни оҥорбокко олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар. Киһи олоҕор өйө-санаата туруктаах, быстах быһыыга киирэн биэрбэт буолуута ордук улахан суолталанан тахсар.

Ийэ кутун иитиитэ табыллыбатах, куһаҕаннык, атаахтык иитиллибит оҕо улааттаҕына сыыһа-халты туттунуулары оҥорор кыахтанан хаалара улаатар. Бэйэтин быстах баҕа санаатын кыайан туттуммат, тохтотуммат буола улааппыта маньяк буолуу диэки салайыан сөбүн төрөппүттэр билэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥорууга иитэллэр. (1,14).

Туһаныллыбыт литература.

1. "Туймаада" хаһыат. №121. 4.10.2012.