Кэриэстэс таҥара үөскээһинэ

Кэриэстэс таҥара үөрэҕэ сахалар улахан киһи таҥара үөрэхтэриттэн уонна "Кэриэстэс" диэн өлбүт киһи кэриэс этиитин толорор итэҕэллэриттэн холбонон үөскээбит.

Христос таҥара Палестинаҕа үөскээн баран Римҥэ тиийэн олоххо киирбитин үөрэх-билии арҕаа омуктартан тарҕаммытын быһыытынан бары билэллэр. Ол кэмҥэ онно сахалыы саҥарар массагеттар бааллара, киэҥ сирдэри баһылаабыт Кушанскай саарыстыба тэриллэ сылдьыбыта. Онтон Христос диэн арҕаа омуктар ааттаабыт таҥараларын курдук ааттаах таҥара Хотугу Кытайга уонна Кореяҕа баарын, онно эмиэ тарҕаммыт эбитэ саҥа билиннэ.

Сахалар Хотугу Кытайтан уонна Кореяттан хоту диэки үтүрүллубүттэрэ билигин да остуоруйа үөрэхтээхтэринэн чинчиллэ, үөрэтиллэ илик. Ол дойдулары кытта быһаччы сибээстэр баалларын М.И.Эверстов “Байкал уу сахаларын таабырыннаах дьылҕалара” диэн үлэтигэр арыйар. (1,106).

Л.Н.Гумилев “Тюрки” диэн үлэтигэр киллэрбит картатыгар байырку диэн аҕа уустара Амур өрүс орто сүүрүгэр олорбуттара көрдөрүллүбүт. Байырку диэн аат сахалыыта баай аҕа ууһа диэн буолара дакаастана сылдьар. Манна сахалар төрүт уустара байаҕантайдар саха сиригэр кэлиэхтэрин иннинэ олохсуйа сылдьыбыттарыгар сөп.

Хотугу Кытай сирин сахалар хоро сирэ диэн ааттыыллара уонна соҕуруу диэки баарын билэллэрэ. Сахалар хоту төннүүлэригэр “Син” диэн сахаларга баар буола сылдьыбыт таҥара кытайдарга хаалан хаалбыт. Билигин кытайдар бэйэлэрин “чина” диэн ааттаналлара “Син” диэн таҥара аатыттан тахсыбыт.

Сахаларга Кытай Бахсы диэн холбуу ааттаах тимир уустарын таҥарата кытайдары кытта бахсы уустара бииргэ олорор эрдэхтэринэ үөскээбитэ сабаҕаланар. Бу кэмнэртэн саҕалаан сахалар тимири уһаарар, уһанар дьарыгы баһылаабыттарын хоту дойдуларыгар илдьэ кэлбиттэр.

Үөрэхтээхтэр сахалар кэлиилэрэ Байкал күөл аттыттан эрэ буолбутугар сөп диэн этиилэрэ ситэтэ суох. Сахалар хоту дойдуларыгар илининэн, Амур өрүстэн быһа Алданынан эмиэ кэлбиттэрин Верхоянскай диэки тиийэн хаалбыттара быһаарар. Алдан салаата Томпо өрүһүнэн өксөйөн сис хайаны туорааһын онно айанныырга ордук табыллар.

Кэриэйдэр диэн омуктар үөскүүллэригэр сахалар биллэр кыттыгастаахтара бу омуктар ааттарыттан быһаарыллыан сөп. Кэриэ, хоруо диэн хара, күн уота сиэбит дьүһүнэ ааттанар. Бэйэлэриттэн соҕуруу, күн уоттаах сирин диэки олохтоох кэриэ, хоруо курдук дьүһүннээх дьону “кэриэй” диэн уратыларын билиэтээн ааттаабыттарыгар сөп.

Хотугу Кытайга уонна Кореяҕа үөскээбит Христос таҥараны Европаҕа үөскээбит Христостан туспа арааран, несторианскай диэн ааттыыллар. (2,424). Бу таҥара Европаҕа курдук аһара сайдыбакка хаалан хаалбыта Европа омуктара олоххо улахан сайдыыны ситиһиилэриттэн уонна ол ситиһиилэрин сиргэ-дойдуга киэҥник тарҕатыыларыттан тутулуктаах.

Христос таҥара Азияҕа кыайан сайдыбатаҕа, тарҕамматаҕа. Ол барыта остуоруйа бу кэмигэр кытайдар уонна кэриэйдэр бэйэлэрин дойдуларыгар эрэ олорбуттара, атын сирдэри, дойдулары сэриилээн ылбатахтара уонна бу таҥараны сахалыы итэҕэли тутуһааччылар эрэ илдьэ сылдьыбыттарыгар буолар. Бу дойдулартан сахалар хоту диэки көһөн барбыттарыттан улахан киһи таҥараларын үөрэҕэ Будда таҥара үөрэҕэр уларыйбыта.

Киэҥ Азия илин өттүгэр уонна Европаҕа үөскээн тахсыбыт биир ааттаах таҥараны ханнык омуктар үөскэппиттэрин быһаарыы билигин эрэ кыаллар буолла. Бу бэйэ-бэйэлэриттэн олус ыраах дойдуларга үөскээбит таҥаралар биир ааттаах буолуулара биир омук дьоно үөскэппиттэрин дакаастыыр. Итини тэҥэ бу Христос таҥараны үөскэппит омук ол дойдуларга тиийэн уһун кэмҥэ олоро сылдьыбыт буолара сабаҕаланар.

Улахан киһи таҥара үөрэҕин хууннар Хотугу Кытайтан саҕалаан Европаны барытын кэриэтэ сэриилээн кыайан онно тарҕатан кэбиспиттэрэ сыыйа-баайа дакаастанан, хууннар сахалыы саҥараллара быһаарыллан иһэр. (3,26).

Улахан киһи таҥара үөрэҕэ Европаҕа тиийэн сайдыытыттан уонна киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ арыллыытыттан үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээбит. Таҥара Иисус Христос диэн холбуу ааттаммыта еврейдэртэн Иешуа диэн ааты ылыммытын тэҥэ, “Кэриэстэс” диэн сахалар итэҕэллэрин Христос диэн аатынан холбуу ылыммыт.

Билигин хуун омуктар сахалыы саҥараллара уонна кинилэри кытта сахалар бииргэ сылдьыбыттара дакаастанан эрэр. Онтон Хотугу Кытай уонна Корея сахалар уһуннук олоро сылдьыбыт дойдулара буолалларын билигин үөрэхтээхтэр дакаастаан эрэллэр. Сактары (сахалары) кытайдар “Ся” диэн суруйалларын Гоголев А.И. булан суруйар. (3,25). Кытайдарга үөскээн уһун үйэлэргэ биллибит, баһылаан олорбут “Ся динистияны” билигин үөрэтэ сылдьаллар.

Арҕаа Европаҕа тиийэн олоро сылдьыбыт хуун омуктартан уонна сахалартан элбэх ахсааннаахтар дойдуларыгар төннөн кэлбиттэрэ биллибэт. Уһун үйэлэргэ хуун омуктар бары кэриэтэ ааттарын уларытан Европаҕа олохсуйан хаалбыттар. Билиҥҥи ааттарынан ол сербтэр, хорваттар, македонецтар, чехтэр, словактар, венгрдэр, немецтэр, поляктар, болгардар буолаллар.

Олоҥхолорго кэпсэнэр сахалар Киин уонна Орто Азияттан хоту сирдэригэр төннөн кэлбиттэрэ, ол дойдулар сирдэрин, муораларын ааттарын билэллэринэн, олоҥхолорго кэпсииллэринэн дакаастанар. Итини тэҥэ ол дойдуларга сахалыы ааттаах сирдэр элбэхтэр, археологтар сахалыы тэриллэри булаллар.

Христос таҥара үөрэҕин төрүттээбит омуктарынан сахалар буолаллар. Өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин, түүллэри үөрэтии сахалар таҥара туһунан билиилэрэ олус дириҥин биллэрэр. Бу үөрэх Европаҕа киэҥник тарҕанан, сайдан баран кэлии нууччалары кытта Саха сиригэр төттөрү эргийэн кэлиитин аныгы нууччалыы үөрэхтээхтэр өй-санаа сайдыытын дириҥник билбэттэриттэн билиммэккэ сылдьаллар.

“Кэриэстэс” диэн сахалыы тыл өлбүт өбүгэлэрбитин ахтыаҕыҥ, саныаҕыҥ, кинилэр кэриэс этиилэрин толоруоҕуҥ диэн ыҥырыы буолар. Бу ыҥырыы олус дириҥ суолталаах уонна олус уһун кэмҥэ дьайыыта тиийэринэн умнуллубат өйдөбүллээх. Өбүгэлэр кэриэс этиилэрин кэлэр көлүөнэлэр хайаан да толоруохтаахтара сахалар итэҕэллэрин сүрүн төрүтэ буолар.

Сахалар “Кэриэстэс” диэн итэҕэллэриттэн сайдан, үүнэн тахсыбыт таҥара аата арҕааҥҥы омуктарынан эргийэн, уларыйан Христос диэн буолбута саарбаҕа суохтук быһаарыллар.

Туһаныллыбыт литература

1. Эверстов А.И. Байкал уу сахаларын таабырыннаах дьылҕалара. – Дьокуускай: Сайдам, 2005. – 144 с.

2. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. – М.: Эксмо; Форум, 2007. – 960 с.

3. Гоголев А.И. Якуты (проблемы этногенеза и формирования культуры). Якутск: Издательство ЯГУ, 1993. – 200 с.