Кыттааччы ырытыыта:Kalacheva Lena

Түргэнник саҕалыырга көмөлөһөр ыстатыйа	Kalacheva Lena, нөрүөн нөргүй!
Бастакы хардыылар	Бикипиэдьийэ кыттааччыларын аатыттан эйигин сахалыы салааҕа киирбиккинэн! Манна кыттыбыккыттан астыныаҥ уонна элбэх туһаны ылыаҥ дии саныыбыт. Суруйуу сүрүн сиэрдэрэ манныктар: харса суох суруйан ис уонна үтүөнү оҥорорго дьулус. Бикипиэдьийэ иһигэр баар ыстатыйалар, матырыйаал барыта (ол иһигэр эн суруйбутуҥ эмиэ) туспа, анал лиссиэнсийэнэн тарҕанар/туһаныллар. Ол лиссиэнсийэ аата GNU Free Documentation License. Маннык лиссиэнсийэлээх суруйуулары ким баҕарар көҥүл туһаныан (суруйбут дьону ааттаан туран) уонна уларытыан сөп. Саҥа манна кэлбит дьон сороҕор бас билии быраабын кэһээччилэр. Бас билээччиттэн көҥүлэ суох тиэкистэри уонна ойуулары Бикипиэдьийэҕэ киллэрэр табыллыбат. Сиһилии манна көр — Авторские права (нууччалыы). Өссө биир алҕас бырайыак сыала-соруга өйдөммөтөҕүнэ тахсааччы. Бикипиэдьийэ диэн энциклопедия, туох да атын буолбатах. Сиһилии манна көрүөххүн сөп — Чем не является Википедия (нууччалыы). Бикипиэдьийэ ыстатыйаларыгар илии баттаммат (суруйбут дьон испииһэктэрэ тутатына атын сиргэ — көннөрүү историятыгар суруллан иһэр). Ол гынан баран ыстатыйалары ырытыыга, эбэтэр аналлаах кэпсэтии сирдэригэр кэпсэтиэххин баҕардаххына бука диэн илиитэ баттыыр буолаар. Ол маннык — түөрт тильда бэлиэтин субуруччу туруораҕын (~~~~), эбэтэр үстүрүмүөн хапталыгар анал тимэҕи баттыыгын (). Бэйэҕин кыттааччы тус сирэйигэр билиһиннэриэххин сөп. Бу Эн тус бэйэҥ бас билэр кыракый сириҥ буолар. Холобур онно омук тылларын билииҥ туһунан суруйуоххун сөп. Харса суох суруйан ис, хайдах сөпкө сурулларын сүбэлиэхпит, сыыйа-баайа бэйэҥ да билсэн иһиэҥ. Туох эмэ өйдөммөт буоллаҕына манна Бикипиэдьийэ:Ыйытыылар тугу баҕарар ыйытыаххын сөп. Тугу эрэ тупсарыаххын, бэйэҥ этиигин киллэриэххин баҕардаххына Кэпсэтэр сиргэ киирээр, эбэтэр бу киһиэхэ (HalanTul) нууччалыы да сахалыы да суруйаар. Өссө төгүл нөрүөн нөргүй! --HalanTul (ырытыы) 01:09, 24 Ахсынньы 2018 (UTC) Hello and welcome to the Sakha Wikipedia! We appreciate your contributions. We hope you enjoy your time here!
Ыстатыйаны ааттааһын
Как править статьи
Правила и указания
Изображения
Авторские права
Глоссарий

Романов Тит Васильевич

Романов Тит Васильевич Родился 15 июля 1937г. в Ходоринском наслеге Мегино-Кангаласского района Якутской АССР в семье колхозника. Мать умерла после родов, отец Романов Василий Дмитриевич погиб в Великой Отечественной войне в 1943г. Воспитывался у сестры отца Марины Дмитриевны Гаврильевой. В 1955г. окончил Майинскую среднюю школу. С 1955-1959гг. учился в Якутском педагогическом институте, на биологическом факультете. С 1959-1962г. работал учителем в Маттинской, затем Балыктахской школах учителем биологии и химии. С 1962-1967гг. учился на медицинском факультете ЯГУ. С 1967-1969гг. проходил ординатуру по травматологии и ортопедии на кафедре хирургии. В 1969г. назначен врачом травматологом в травматологическое отделение Якутской городской клинической больницы им. С. Орджоникидзе. В 1971г. назначен заведующим этого же отделения. В 1978г. присвоена высшая квалификационная категория врача травматолога-ортопеда. В 1983г. организовал ортопедо-травматологическое отделение в Якутской республиканской больнице. Отделение становится организационно-методическим, лечебным центром республики по травматологии и ортопедии. Были внедрены новейшие методы лечения больных с повреждениями и заболеваниями опорно-двигательного аппарата, различные виды остеосинтеза с применением аппаратов Гудушаури, Илизарова, Волкова-Оганесяна и др. Автор 10 научных работ. Принимал участие в работе III Всесоюзного съезда травматологов-ортопедов, II, III съезда травматологов-ортопедов Российской Федерации, научных конференций, совещаний. За большие заслуги в развитии травматологической службы в республике в 1988г. ему присвоено почетное звание «Заслуженный врач Якутской АССР». Награжден медалью «Ветеран труда», грамотами Якутского обкома, горкома КПСС, обкома профсоюза медработников. Орооспүүбүлүкэ үтүөлээх бырааһа.

«Саха Сирэ» републиканскай хаһыакка, 05.08.2004с., Егор Захаров ыстатыйата, Мэҥэ-Хаҥалас.

“Ойуун эбит диэбиттэрэ”

Идэтин үчүгэйдик баһылаабыт эмчити маҥан халаттаах аанньал, өлүүттэн өрөһүйээччи, диэн бар-дьон барҕа махталынан ааттыыр. Ону ааһан айылҕаттан айдарылаах, ураты дьоҕурдаах эмчит, киһи сөҕүөн, соһуйуон курдук, дьиктилэри көрдөрөр . Биир оннук ураты дьоҕурдаах враһынан уһулуччулаах уҥуох тутааччы, эчэйбити эмтээччи Саха Республикатын үтүөлээх враһа Тит Васильевич Романов этэ. Ульяна Никитична уонна Тит Васильевич Романовтары кытта биһиги 1960 сыллаахтан – Мэҥэ-Хаҥалас оройуонунааҕы Балыктаах оскуолатыгар үлэлии кэлиэхпиттэн ыла үчүгэйдик билсибиппит. Кини оччотооҕута, университет Биолого-географическай факультетын бүтэрэн, биология, география учууталынан улэлиирэ. Үс сыл учууталлаан баран, университет медицинскэй факультетыгар үөрэнэ киирэр. Кини, оҕо эрдэҕинэ оһоломмут буолан, отоһут буолуон баҕарара. Маһынан уһанара, туттар тэрилин үчүгэйдик сытыылыыра, бэркэ уруһуйдуура. Тит Васильевич аҕата Василий Дмитриевич тимир ууһа этэ, 1943с. А5а дойдуну комүскүүр сэриигэ өлбүтэ. Оттон ийэтэ уолун төрөөт ыалдьан өлбүтэ. Төгүрүк тулайаах уол аҕатын балтыгар Гаврильева арина Дмитриевнаҕа иитиллиибитэ. Уол ийэтэ эмиэ уус эбитэ үьү. Муостан баттах тараанар тарааҕы, удьурхайтан хамса онороро үһү. Университет төрдус кууруһугар уорэнэ сырыттаҕына, доцент, биллиилээх хирург Яков Петрович Бакычаров Романовы отоһут буоларыгар субэлээбитэ. Уус удьуордаах, уһанарын собүлүүр, отоһут буолуон баҕарар уол ону ис дууһатыттан ылыммыта. Травматология туһунан литератураны хасыһан туран үөрэппитэ. Университеты бүтэрээт, өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа тарвматологынан улэгэ киирбитэ. Ус сыл буолат, отделение сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Тит Васильевич профессиональнай билиитин-корүүтүн үрдэтиигэ утумнаахтык улэлиирэ. Элбэх сыратын биэрэрэ. Эдэр эмчит эчэйии эҥин араас тубэлтэлэригэр аналлаах литератураны үөрэтэн, наука, практика тугу этэллэринэн салайтарара. Кини Ленинградка түөрт ыйдаах, Курган куоракка, Москваҕа икки төгүл курстарга үөрэнэн, Норильскайга, Иркутскайга буолбут травматология проблемаларыгар научнай-практическай конференцияларга уонна травматолог-ортопедтар Бүтүн Сойуустаҕы съезтэригэр үс төгүл делегатынан сылдьан, биир идэлээхтэрин кытта ирэ-хоро сэһэргэһэн, бэрт элбэҕи билбитэ-көрбутэ. Т.В. Романов бэйэтэ салайар отделениетыгар үлэлиирин тас өттунэн оройуоннарга тиийэн ыарыһахтары көрөрө, быраастарга сүбэ-ама биэрэрэ, суһал эпэрээссийэлэри оҥортуура. Аҥардас 1983с. өрөспүүбүлүкэ оройуоннарыгар 150-ча эпэрээссийэни оҥорбута. Уопуттаах травматолог араас устук, ыарахан эчэйиилэри утүөрдэн үгүс дьону олоххо төннөртөөбүтэ. 1983с. өрөспүүбүлүкэ биллиилээх боксера атаҕын унуоҕа улаханнык үнтүрүйбүтэ. Кинини аатырбыт травматолог Гаврил Абрамович Илизаровка бэйэтэ илдьэ баран, эмтээбитэ, рингэҕэ тахсан күрэхтэһэригэр кыах биэрбитэ. Кургантан Илизаров аатырбыт аппараатын сүгэн кэлбитэ. Травматолог-быраас В.И. Петровскай бииргэ улэлиир аҕа табаарыһын туһунан бу курдук эппитэ: «Тит Васильевич, киһи быһыытынан, эҥкилэ суох үчүгэй этэ. Мэлдьитин үөрэ-көтө, сүбэлии-амалыы сылдьара. Отделение сэбиэдиссэйин быһыытынан, үлэһит сүрүн баттаабат, ачыааһырар, улаатымсыйар диэни билбэт буолара, ол гынан баран, улэҕэ ирдэбиллээх, дьиссипилиинэни сатаан бөгөргөтөр салайааччы этэ». Тит Васильевич айылҕаттан айдарыылаах уҥуох тутааччы, эчэйбити эмтээччи буоларын туһунан бииргэ улэлиир дьоно олус астынан кэпсииллэрэ. Тобук чааскытын уҥуоҕа хайдыбытын имэрийэн оннун булларара итиэннэ таһыттан дьөлө үүттээн тимири угара, онтун аналлаах дуганан туттаран кэбиһэрэ. Оннук ыарыһах снимогын көрөн баран бииргэ улэлиир хирура: «Тобук чааскытын уҥуоҕа тас өттүттэн бэрт чараас уҥуох бүрүөһүннээх, уоннааҕыта – өҥүргэс. Ону алдьана илигинэ хайдах этэй да оннук гына Тит Васильевич эрэ сатаан тутар», - диэбитэ. Тит Романов өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр спортсмен этэ. Саахымакка уонна дуобакка. Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар чемпионнуура. Үөрэнэр сылларыгар дуобакка-университет чемпиона этэ. Оҕо эрдэҕинэ оһоллонон аҥар атаҕа тобугунан токур эбит. Ол да буоллар, оскуола саҕаттан волейболга үчүгэйдик оонньуура. Университет уонна өссө өрөспүүбүлүкэ хамаандаларыгар киирэн бастакы миэстэлэри ылара. 1994 сыллаахха аччыгый кийииппит Свердловскайга күүскэ ыалдьан, наьаа уһуннук балыыһаҕа сыппыта, бэйэтин кыаммат буолбутун кэннэ күһүөру сайын мин кэргэмминээн онно тиийбиппит.

	Сиэннэрбит ытаһа сылдьаахтыыллара, аҕалара балыыһаҕа этэ. Ол күн өйө суох, кыаммат кэргэнин балыыһаттан дьиэтигэр аҕалаахтаабыта. Мин тута Дьокуускайга Тит Васильевичка телефоннаабыппар, киһим «Олус ыарахан туруктаммыт, туһалыам дуо?» - диэтэ. Онтон сөбулэһэн кэлиэх буолла. Хайдах массажтыыры телефонунан этэн биэрдэ. Оннук ол түүн оҥорбуппут да тэҥ-тэҥэр хоммута.

Сарсыныгар Т.В. Романов киэһэлик тиийэн кэлбитэ. Чэйдээбэккэ даҕаны киирэн ыарыһаҕы көрбүтэ уонна кыратык имэрийбитэ. Биир чааһынан көрүөхпут диэбитэ. Чэйдээн баран киирэн эмиэ көрбүтэ, эгди буолан тахсыбыта уонна массажтаабыта. Үөрбут этэ: «Туһалыыһыбыт», - диэбитэ. Ыарыһахха киэһэ кыратык өй киирбитэ. Түүн барыбытын билбитэ, ыалдьарын билиммитэ. Тит Васильевич илиитин оҕо креминэн сотторо, пульсун, хаанын баттааһынын ханнык да прибора суох бигээн билэрэ. Эмтиирэ диэн - икки чэчэгэйиттэн саҕалаан сиһин тоноҕоһун устун кутуругун төрдүгэр тиийэ, итиэннэ иэччэхтэриттэн атаҕын тарбахтарын төбөтугэр тиийэ имэрийэрэ. Булгунүттэн тарба5ын төбөтугэр тиийэ сөмүйэтинэн баттыыра. Баттыырыгар эрдэттэн сэрэтэрэ. Ыарыһах туругуттан көрөн баттыыра, саамай улахан баттаһына 80кг үьү. Гаянэҕа кыратык баттыыра. Иккис күнүн киэһэтигэр кийииппит турбута, хаампыта. Үс хонон баран балыыһатыгар бара сылдьыбыппыт. Онно көрбүппүт, ыарыытын историятын картатыгар «выписана» диэн баран Z буукубаны туруорбуттар. Ол аата «өллө» эбэтэр «өлөр» диэн буолуо. Балыыһаҕа көрсүбүт дьоммут наһаа соһуйбуттара, биир ыарыһах олоро түспүтэ. Кийииппит палаататын дьахталларыгар, эмтээбит бырааһыгар сибэкки илдьибитэ. Палаатаҕа олорон эрэ ытамньыйа-ытамньыйа хайдах эмтээбитин кэпсээбитэ, биьиги тахсан биэрбиппит. Гаянэ биһигини ординаторскайга илдьэн быраастарын кытта билиһиннэрбитэ. Интэриэһиргээбиттэрэ. Гаянэ биир дьахтары аҕалбыта. Сүнньүн тоноҕоһо алдьаммытын атыннык эмтии сылдьаллар эбит. Ыалдьар сирин Тит Васильевич чопчу ыйан биэрбитэ. Итэ5эйбэтэхтэрэ, биир быраас өссө кыыһырбыта. Тит Васильевич снимоктыырга эппитэ. Рентген биһиги бырааспыт сөпкө быһаарбытын бигэргэппитэ. Иккис дьахтар кэлбитэ. Тит Васильевич: «Быраастаргыттан көҥуллэт», - диэбитигэр, коҥуллээбиттэрэ. Хайдах эмтирин көрөөрү буолуо. Пациент ыалдьар сирин ыйбыта да сыыьа буолбута. Кушеткаҕа сыгынньах дьахтары умса сытыаран уруккутун курдук имэрийбитэ. Баттыырын сэрэтэрэ. Онтон кылгас атаҕын саннын уҥуор ууран баран, төбөтүн тардыбыта –моонньо хар гыммыта, хаһыытаабакка да хаалбыта. Туруорбута мооннуттан тардыалаабыта, илгиэлээбитэ. Ыарыьах ыалдьыбат диэбитэ. Суорҕанна, тэллэххэ сыппыт ыарыһаҕы Тит Васильевич: «Балыыһаттан таһаарын, бюллетенын сабын. Оттон эн сарсыҥҥыттан улэҕэр таҕыс», - диэбитэ. Ойуун эбит диэбиттэрэ. Дьахтар үөрүү да үөрүү. Өрө көтө сылдьар. Иэдэьиттэн уураа да уураа буолар. Кыһыл көмүс ытарҕатын, биһилэҕин устан биэрбитигэр биһиги киһибит кыыһырда аҕай. Дьэ: «Үөрэт, сүбэлээ», - диэн быраастар ааттаһыы-көрдөһүү бөҕө буоллулар. Дьиэлээтибит. Дьэбитигэр биир милиция капитана кэлэн олорор эбит. Уҥа илиитин сөмуйэтэ хамсаабат буолан, улэтиттэн уураатаары гыммыттар. Уолум билсэр киьитэ эбит. Тит Васильевич ону көннөрөн биэрбитэ. Бастаан түөрт тарбаҕа бары оҕуллүбэккэ тура сылдьар буолбуттар, капитан кытаран хаалбыта. Онтон имэрийбитин кэннэ бары хамсаабыттара, аны сутуруктуу туттарбытын кэннэ бары тарбахтара көммөт буолбуттара. Киһибит көҕөрөн барбыта. -Бу куоракка саха оҕолоро устудуоннары туппат, туттарбат буоллаххына, көннөрөбүн, - диэбитэ быраас күлэ-күлэ. Ээҕи кытта олорор киһи сөбүлэстэҕэ дии. Булгунуттэн саҕалаан тарбахтарын төбөтүгэр тиийэ имэрийбитэ, сунньүн тоноҕоһун унуоҕун эмиэ. Ол кэнниттэн булгунугэр биир туочуканы баттаабыта, тарбахтара бары улэлээбиттэрэ. Махтаны бө5ө буолла. Дьэ, итинник эмчит этэ – Т.В. Романов. Кини төьөлөөх киһиэхэ көмөлөспүтүн аа5ан сиппэккин. Хомойуох иьин, 60 сааһын туолбакка сылдьан ыалдьан олохтон барбыта.

“Хотугу сулус” сурунаал 1986 № 2, Николай Яковлев ыстатыйата, Ем. Ярославскай аатынан Журналистар республикатааҕы бириэмийэлэрин лауреата. «Чуумпуруҥ!» Очерк

Майа орто оскуолатын кэнниттэн СГУ биологическай факультетын 1959с. Бутэрэн баран, Матта уонна Балыктаах оскуолатыгар учууталлаабыта. 1971с. СГУ медицинскэй факультетын бутэрэн, травматолог-хирург идэтин ылбыта. 1983с.Дьокуускай куорат балыыьатын травматологическай отделениятын бэйэтинэн аһан, тэрийэн Бочуоттаах сынньаланна тахсыар диэри сэбиэдиссэйдээбитэ. 1988с. «ЯАССР утуөлээх бырааһа» диэн аат инэриллибитэ. Тит Васильевич үлэтигэр бэйэтэ айбыт методикаларын туттара. Кини аатырбыт травматолог-хирург Гаврил Илизаров методын Саха сиригэр маннайгынан киллэрбитэ. Кэнники кэмнэ мануальнай терапиянан дьарыктанан элбэх дьону абыраабыта. Орүү санавиацияга сылдьан оройуоннарга ыараханнык эчэйбит дьону миэстэтигэр эмтээн абырыыра. Кэргэнэ Ульяна Никитична Романова (Иванова) Чурапчы Алаҕарыттан төрүттээх, нуучча тылын учуутала, ЯАССР уорэҕириигэ туйгуна. Биир уол оҕолоруттан Тит уонна Марина диэн сиэннэрдээхтэр. Сиэн уол Тит Васильевич Романов II Чурапчытааҕы спортивнай оскуолатын бутэрбитэ уонна Москватааҕы физкультурнай академия5а уорэнэ киирбитэ. Чэпчэки атлетикаҕа кылгас уонна орто дистанцияларга сүүрэр буолан, өрөспүүбүлүкэ оҕолорго курэхтэһиилэригэр элбэхтик кыайыылааҕынан тахсыбыта. Марина Васильевна Романова СГУ медицинскэй институтка ситиһиилээхтик уорэнэр. Сиэннэр кыра эрдэхтэринэ, үнкүү куруһуогар сылдьан, Бүтүн Россиятаҕы оҕо ансаамбылларын куонкурустарыгар кыттан, «Орленок» лааҕырга бастакы миэстэни ылбыттара. Саха биллиилээх боксердара Александр Михайлов уонна Виктор Ефремов спортивнай формаларын кэтэн түспүт фотографияларын бэлээхтээбиттэр. Ол фотографияны врча улэлиир остуолугар бэйэтин уу-утары ууран туруорар. Итини сарсыарда аайы көрбүтүнэн киирэр уонна улэтин саҕалыыр. Мин санаабар, кини итинтэн күүс-уох ылар, санаата көтөҕүллэн, эрчимирэн үлэлиир буолуон сөпкө дылы. Врач үтүө тыла бэйэтэ эмтээх диэччилэр эмтэнэн абыраммыт дьоннор. Итинниэхэ сыһыаран эттэххэ, үчүгэй дьон үөрбүт көппүт мөссүөннэрэ, абыраммыттарынан астынан айхаллыы олорор аламаҕай дьүһүннэрэ куруутун көтөҕүллэн үлэлииргэ көҕүлүүр буоллахтара диэн этэргэ эмиэ тоҕоостоох курдук. Тит Васильевич улахан спортсмен киһи. Ол эрээри түбэлэтэҕэ боксалаһыы чааһынан этиллибэт. Кини тирии перчакатын кэтэн баран утарылаһааччыларын баһыйардык охсон табырҕатарынан буолбатаҕын да иһин, өйүнэн-санаатынан, сүрэҕин төлөннөөх баҕарытынан, оһоломмут спортсменнары оһорон, көбүөрдэригэр таһаарарынан, рингэлэригэр эргитэринэн ытыктабыллаах спортсмен быһыытынан бэйэтэ чаҕылгай суоллаах-иистээх. Ол туһунан туспа ахтыһыахпыт. 1983 сыллаахха этэ. Виктор Ефремов күрэхтэһиигэ бараары бэлэмэнэн эрчиллэ сылдьара Якутскайдааҕы Сынньалаҥ уонна культура паркатыгар сүүрэн испитэ. Ыарахан буруйдаах, куота сылдьар саалаах киһи уун-утары түбэспитэ уонна ытан хабылыннарбыта. Ефремовка тобугун аллара өттүнэн 40-ча доруобунньгу түһэрбитэ. Виктор Ефремов Якутскай куораттааҕы балыыһа Тит Васильевич салалталаах травмотологическай отделениетыгар эмтэнэр. “Сүүрбэччэ доруобунньугу бэрт уустук сыранан хостообуппут”, - диир Тит Васильевич. Тит Романов кэскиллээх боксеру рингэтигэр эргитээри, түһүлгэтигэр төнүннэрээри туох кыалларынан барытын оҥорорго баһаарынар. Кини 1983 сыллаахха Курган куоракка врачтар билиилэрин сайыннарар институтка үөрэнэ барарыгар Виктор Ефремовы батыһыннаран илдьибитэ. Онно эмиэ биир хорсун хаамыыны оҥорор. Социалистическай Үлэ Геройа, профессор, ССРС Медицинскэй Наукатын Академиятын академига Гаврил Абрамович Илизаровка кылгаабыт атахтаах Викторын сырытыннарар суолу тобулар. Ол туһугар партия Курганнааҕы обкуомугар тиийэр, эмиэ дьоллоох түгэн, кини врачтар билиилэрин сайыннарар Москватааҕы институтка 1976 сыллаахха курска бииргэ үөрэммит табаарыһа Федор Николаевич Стенников түбэһэ түһэр. Кини Илизаров профессор салайар институтугар клиническай отделга улэлиир эбит. Тит Васильевич партия обкомун иккис секретарыгар таб. Матвеевка сирдиир, приемҥа пропуск ыларыгар көмөлөһөр. Таб. Матвеев саха враһын Т.В. Романовы уонна Виктор Ефремовы эйэҕэстик көрсүһэр. Секретара дьахтары ыҥыран ылыр уонна: “Эн боксаҕа улаханнык “ыалдьаҕын” дии, бу саха боксерун билэҕин дуо? “ – диэн ыйытар. ... “ Билэн бөҕө. Чемпионат Ташкеҥҥа ыытыллыбыта буоллар, бу табарыыс Ефремов хайаан да чемпионнуо этэ “, - диэн эппиэт хап-сабар иһиллэр. “Дьэ, оччоҕо, таб. Ефремов оһол содулуттан эмтэнэригэр көмөлөһөргө мин ааппыттан профессор Илизаровка көрдөһүү сурукта бэлэмнээ эрэ”, - диэн таб. Матвеев этэр. Виктор Ефремов Курган куоракка научнай-чинчийэр эксперементальнай травмотологическай институт иһинэн чинчийиини түргэнник барар. - Профессор Илизаровка консультациялатан кэлэн, манна биһиэхэ салгыы эмтэнэн Виктор рингэтигэр төннөн, тапталлаах спордун салҕаата, - диэн Тит Васильевич, кимтэн да ордук үөрбүттүү, астынан кэпсээччи. Тит Васильевич уонна кини коллегалара спортсменнар доруобуйаларын туһугар уһулуччу кыһаллаллар. Спорка оһоломмут ким-хайа иннинэ көмө ылан үтүөрэллэриттэн, оһоллонуу аҕыйааһыныттан биһиги спортсменнарбыт чэгиэн-чэбдик буолуулара, спортивнай үйэлэрэ уһааһына улахан сибээстээҕин үрдүктүк сыаналааһын холобурун Тит Васильевич ССРС международнай кылаастаах маастара Виктор Ефремовы рингэҕэ төннөрөргө сыралаах кыьамньыта көрдөрөр. Аҕыйах тыл врач бэйэтин сирэй спортивнай суолун-ииһин туһунан. Кырдьыга баара, табаарыспын тас өттүттэн көрөн мыннык улахан ситиһиилээҕэ буолуо диэн санаабат этим. Ол гынан баран спорка ити курдук олус ыалдьар киһи иһигэр туох эрэ буорахтаах буолуон сөпкө дылыта. Кэпсэтии кэҥээн бардаҕына, ону сэмэй да киһиттэн бэйэтиттэн мүччү туттаран истиэххэ, билиэххэ сөп эбит. Кини нуучча дуобатыгар умсугуйан оонньуур буолта ыраатта. I разрядтаах спортсмен быһыытынан күрэхтэһиилэргэ кыттааччы. -Мин үрдүгү ойууга эрчиллэрим, эчэйиилээх да буоларбын биир метр 5 сантиметры ойон турардаахпын, - диэн мичээрдии-мичээрдии кэпсээбитэ кини. – Онон даҕаны буолуо, волейболга үчүгэйдик оонньуур этим. Республикам чиэһин көмүскээн, Хабарвскай куоракка буолбут күрэхтэһиигэ тиийэ кыттан турардаахпын. Түмүкпүт да куһаҕана суоҕа. Улахан доҕолоҥ, хаҥас атаҕа кылгас киһи ойон кыыралдьытан, сытыы баҕайытык быһан, мээчиги утарылаһааччылар площадкаларыгар умсары охсуталаабытын көрбүттэр сөрү диэн сөхпүттэрэ эбитэ буолуо. Чэ, оччоҕо маннык. Тит Васильевич Саха государственнай университетыгар үөрэнэ сылдьан, 1959 сыллаахха “ Спартак” общество университеттааҕы командатыгар талыллан киирэн, Хабаровскай куоракка ыытыллыбыт зональнай күрэхтэһиигэ кыттыбыта. Ити күрэхтэһиигэ ол команда зонаҕа миэстэни ылбыта. Оттон Якутскай куоракка, университет да иһигэр үгүс оонньууларга эрчиллибит буолан итинник ситиһиилэрдээх команда чилиэнэ буоллаҕа. Дуобат спордун таптааччылар Тит Васильевич урукку ситиһиилэрин, баҕар, умна иликтэрэ буолуо. Кини 1959, 1960 уонна 1961 сыллардаахха республикаҕа дуобакка күрэхтэһиилэргэ үс сыл субуруччу үһүс миэстэлэри ылаттаабыта. Оттон бэйэтэ үлэлиир коллектива саахымакка Якутскай куоракка атын коллективтары кытта табаарыстыы көрсүһүүлэригэр даҕаны, күрэхтэһиилэригэр даҕаны кэлитэлээн, сэҥээрэн көрө сылдьарын, сороҕор судьуйалыырын эмиэ билигин да көрүөххэ соп. Тит Васильевич үрдүк категориялаах травматолог-хирург. Киниттэн биьиги үлэбитигэр үгүскэ үөрэнэбит, - диэбитэ биир идэлээх киһитэ, эдэр врач В.И. Петровскай. – Оттон уонна киһи быһыытынан эҥкилэ суох үчүгэйэ, курутун үөрбүт-коппүт быһыынан тутта-хапта сылдьара, сүбэһитэ-амаһыта. Ити Владимир Ильич Петровскай Нам оройуонугар төрөөбүтэ. Уонча сыллааҕыта Саха государственнай университетын бүтэрбитэ- медико-лечебнэй фвкультетын, идэтинэн хирург буолбута. Үлэтин протезнай мастырыскыайга саҕалаабыта. Онтон травмотологическай пууҥҥа үлэлээбитэ. 1983 сыллаахтан Тит Васильевич салайар отделениетыгар үлэлиир. Бэлиэр бастакы категорияланна. Операцияламмыт, эмтэммит үгүс дьон кинини үчүгэй специалист диэн истиҥ ытыктабылынан сыаналыыллар. Манна бэйэбит университеппытын саҥардыытааҕыта бүтэрбит эдэркээн хирург М.И. Томскай 1983 сыл бүтүүтүттэн үлэлээн эрэр. Кини туһунан эмтэммит ыарыһахтар эмиэ элбэх махтал тылларын суруйан хааллараллар. Коллектив барыта 17 чилиэннээх, олус кырата да, соччо улахана да суох эрээри уустук үлэлээх. Манна биир санаанан, ыкса түмсүүнэн үлэлииллэр. Штат быһыытынан 7 хирург оннугар үһүөлэр. Университет медико-лечебнэй факультетын саҥа бүтэрбит Виктор Веревкин ординатор быьыытынан эбилиннэ. Аҕыйах да буоллаллар ол кыаттарбата, бу табыллыбата диэн ыксааһын, ыгылыйыы, ычахтааһын букатын суох. Ойоҕоһуттан көрдөххө, хас бирдии киһи бэйэтин дьыалатын үүрээнэ-аараана, туох да сүпсүгэ суох толороллор. Коллективка ким да кыайбакка көмөлөһүү, ким сатаабакка сүбэлээһин сокуонунан улэлииллэр. Хаһан баҕар “Чуумпуруҥ ... Операция барар” диэн тылтан киһи туһугар күүһү, өйү-санааны түмэ үөрэммит үгэс баһылыктыыр. Ити үтүөкэннээх үгэһи ураты үчүгэй майгылаах, боростуой, сэмэй киһи ачыаһырбат, улаатымсыйбат салайааччы Тит Васильевич бэйэтинэн олохтообут. Тит Васильевич коллективын чилиэннэрэ киниэхэ салайааччы быьыытынан амарах, майгы-сигилии өттүнэн ыраас, үлэҕэ ирдэбиллээх, ситиһии төрдүн, дьиссипилиинэни сатаан бөҕөргөтөр киһини көрөллөр. Атыттартан ыйытар, коллектив үлэтин сөптөөх таһымҥа тутар иһин бэйэҥ дьыаланы бары өттүттэн билэр дэгиттэр сайдылаах буолуххун, медицинскэй наука саҥа ситиһиилэрин билиинэн сэбилэниэххин наада. Ол туһугар кини врачтар билиилэрин сайыннарар элбэх курстарга дойду улахан куораттарыгар сылдьыталаата. Оннук түгэннэргэ түбэһитэлээһин эмиэ судургу буолбатах. Ол курдук Тит Васильевич травмотолог-хирурунан бастакы 4 сылга ситиһиилээхтик үлэлээн, дьоҕурдааҕын көрдөрбүтэ. Ол иһин 1970 сыллаахха Ленинградка врачтар билиилэрин сайыннарар институтка 4 ыйдаах курска үөрэнэр. Онно травмотологияҕа курс сэбиэдиссэйинэн институт директорын солбуйааччы, профессор Александр Васильевич Воронцов эбитэ үһү. 1976 сыллаахха врачтар билиилэрин сайыннарар Москватааҕы институкка Тит Васильевич итии ууга буһуу, уокка сиэтии курдук ыарахан оһоллорго түбэспиттэри эмтээһиҥҥэ балтараа ыйга курсу барар. Ууга буһуу, уокка сиэтии, тымныыга үлүйүү – оһоллортон саамай ыараханнара, ынырыктара. Онон итинниктэргэ түбэспиттэри эмтээһин, операциялааһын уҥуох тостуутун, сүһүөх бүлгүрүйүүтүн гиэннэринэҕэр, быдан уустук, эрэйдэх буолар. Тымныыга үлүйбүт киһи илиитин, атаҕын тарбахтара, онноҕор сүһүөхтэригэр тиийэ быһылларыгар тиийээччи. Уот, ити уу киһи тириитин, үгус тымырдарын быһыта сиир. Оннук ыарыһах хаана тохтуутун тохтотуу, ириҥэнэн устубутун ыраастааһын, операциялааһын уустуга өйдөнүөн сөп. Итинник ыарыһахха элбэх хаан кутуллар. Уот эбэтэр итии уу сиэбит сиринэн тириитин чөлүгэр түһэрэргэ этин чэллээх өттүттэн доруобай тириини сүлэн ылан бааһырбыт сиригэр олордорго тиийэҕин. - Москваҕа барбыт курсум итинник оһоллору эмтиир үлэбитигэр улахан туһаны биэрбиттэрэ, - диэн ахтар врач. Кини ити институкка 1978 сыллаахха эмиэ курска сылдьыбыта. 1983 сыллаахха Тит Васильевич, үөһээ ахтыллыбытын курдук, Курган куоракка врачтар билиилэрин сайыннарар институкка 50 хонуктаах курска үөрэммитэ. - Ити курстар төһө туһулаах буолалларай? – диэн ыйытабын. - Элбэх буоллаҕа дии! – диир кини. – Ити курдук квалификациялаах кадрдардаах институттар эмтиир үлэни хайдах ыыталларын кытта билсиһии, аныгы медицинскэй оборудованиенан, техниканан хааччыйыллыбыт кабинеттарын, лабораторияларын көрүү, опыттаах врачтар, профессордар итилэри анализтыыр, эмтиир үлэҕэ хайдах көдьүүстээхтик туһаналларын көрүү-истии ураты интэриэһинэй да, астык да буолаччы. Оттон профессордар, институттар научнай үлэһиттэрэ ааҕар лекциялара, өскөтө эн кырдьык билиигин-көрүүгүн үрдэтиэххин баҕарар буоллаххына, ол билии-көрүү муоратыттан эн өйгөр-санааҕар баһаам элбэҕи эбэллэр. Билиини-көрүүнү сайыннарар институттар курстарыгар хойутун да сылдьааччылар итини учуоттуох тустаахтар, итинник курсатрга үөрэнии хаһан да хойута суох, үөрэнэ сылдьыахха наада, - диир врач. Ити курстарга сылдьан тугу билбиппин-көбүппүн үтүө түгэн быһыытынан куруук саныы сылдьабын. Онон ылбыт билиилэрим эргэрбэккэ дылылар, - диэн эбэн этэр. - Ленинградка үөрэнэрбэр, - диир Тит Васильевич, - биллиилээх профессор Александр Васильевич Воронцов оҥорор операцияларыттан биирдэстэригэр ассистеннаабыппын туһалаах түбэлтэнэн ааҕабын. Ити курсаннарга мээнэ тиксибэт суол. - Биһиги, - диир түмүгэр Тит Романов, оһолтон эмтиир хирурдар Социалистическай Үлэ Геройа, профессор, ССРС Медицинскэй Наукатын Академиятын академига Гаврил Абрамович Илизаров кылгаабыт илиини-атаҕы операциялааһыҥҥа ыга баттааһыннаах, ууннары тардыылаах (компрессионнодистрационный остеосинтез по Илизарову) ньыматынан туһанан үлэлиибит. Мин 1983 сыллаахха үөһэ ахтыллыбыт курска ол хайысханан 50 хонукка үөрэммитим. Тит Васильевич 1983 сыллаахха Илизаров институтугар врачтар билиилэрин сайыннарар курска үөрэнэ сылдьан Г.А. Илизаров оһоллорго ыга баттааһыннаах, ууннары тардыылаах ньыманан кылгаабыт илиигэ-атахха операцияны оҥорууга айбыт аппаратын 3 комплегын Курган куораттан ыларга бэрт сыранан 2100 солкуобай суумаҕа оҥорбут сакааһын Саха АССР доруобуйа харыстабылыгар министерствота төлөөбөтөх. Билигин отделенияҕа итинник соҕотох эрэ аппарат баар. Итини сэргэ отделениеҕа медицинскэй оборудование олус наадалаах саппаас чаастарын ыларга 5 тыһыынча солкуобайдаах сакаас эмиэ үбүлэммэтээх. Онон отеделение хирургическай үлэтин таһымын үрдэтиэххэ айылаах кыаҕы улаатыннарыыга сөптөөх болҕомто суоҕа, уопсайынан республиканскай балыыһа бу отделениета билиҥҥи бириэмэ саҥа техникатынан, оборудованиетынан хааччыллыыта мөлтөҕө отделение сэбиэдиссэйин, манна үлэлиир эмп үлэһиттэрин хомоторо чахчы. Кинилэр бу боппуоурска министерство болҕомтотун күүтэллэрэ сиэрдээх диэн этиэҕи баҕараллар. Дьон дьолун туһугар туһалаах буоларга киһи төһөлөөх улахан сыралаах буолуохтааҕын көрдөрөөрү бу сэмэй киһи туһунан строкалары суруйдум.