Кыттааччы ырытыыта:Данилова Яна Александровна

Ч.Т. Айтматов “Пегий пес, бегущий краем моря” айымньытын тылбааһыгар айылҕа көстүүтүн сахалыы тиэрдии (И.Дмитриев-Сиэн Чолбодук “Хаарыан

Билиҥҥи кэмҥэ тылбаас уонна тылбааһы ырытыы – сытыытык турар боппуруос. Бу көстүү тыл-өс, сурук-бичик, тылбаас эмиэ күүскэ сайдарын, элбэх айымньы сахалыы тылбаастаммытын туоһута буолар. Бастакы тылбаас 1705 с. оҥоһуллуоҕуттан ылата, лаппа элбэх айымньы тылбаастанна, Библияттан саҕалаан (Аита Шапошникова тылбааһа) кыргыз омук улуу эпоһа манааска тиийэ (Тамара Петрова тылбааһа). Тылбаас баар буолан, биһиги олохпутугар тулхадыйбаттыы киирэн, атын омук култууратын, баайын-дуолун кытта билсэбит, эрдэ билбэтэхпитин билэбит. 1999 сыллаахха Саха государственнай үнүбэрсиэтин саха бэлэлиэгийэтин уонна култууратын бакылтыатыгар саха тылын истилиистикэтин уонна нууччалыы-сахалыы тылбаас хаапыдырата идэлээх дьону үөрэтэн таһаарар уонна саха тыла государственнай статуһун ыларын туһугар үлэлэһэр сыаллаах тэриллибитэ. Хаапыдыра тэриллэн үлэлиэҕиттэн ылата нуучча, омук литэрэтиирэтин төрөөбүт төрүт тылбытынан ааҕар кыахтанныбыт. Элбэх сахалыы саҥарбыт айымньылар истэригэр – кыргыз омук талааннаах суруйааччыта, Социалистическай Үлэ дьоруойа, Ленин бириэмийэтин лаурета Чингиз Айтматов 1977 с. суруйбут “Пегий пес, бегущий краем моря” сэһэнэ буолар. Бу сэһэни араас сылларга П.А. Ойуунускай аатынан Саха Академическай тыйаатырын литэрэтиирэҕэ салаатын сэбиэдиссэйинэн үйэ аҥарын кэриҥэ үлэлээбит суруйааччы, тылбаасчыт, драматург И.А. Дмитриев-Сиэн Чолбодук уонна бэлиитик Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэн Судаарыстыбыннай Мунньах бэрэссдээтэлэ А.Н. Жирков тылбаастаабыттара. Куурустааҕы үлэбэр Сиэн Чолбодук тылбааһын чинчийэбин.

Уус-уран айымньы тылбааһын уратыта

Тылбаасчыт, лингвист Л.С. Бархударов “Язык и перевод” диэн үлэтигэр тылбаас диэн өйдөбүлгэ маннык быһаарыы биэрэр: Переводом называется процесс преобразования речевого произведения на одном языке в речевое произведение на другом языке при сохранении неизменного плана содержания, то есть значения , ол эбэтэр тылбаас диэн суругу эбэтэр саҥаны биир тылтан атын тылга суолтатын сүтэрбэккэ эрэ кубулутуу. Тылбааһы оҥорор дьон тылбаасчыттар диэн ааттаналлар. Тылбаасчыт тылбааһы оҥороругар атын тылга тыл хайдах тылбаастанарын билээри араас тылдьыттары туттуон сөп. Омос көрдөххө, бэрт судургу да тиэкиһи икки тылы үрдүк таһымҥа билэр, холкутук суруйар уонна кэпсэтэр тылбаасчыт оҥорор эрэ кыахтаах. Тиэкис төһөнөн уустук даҕаны, соччонон тылбаасчыт кыаҕа кэҥиир, үлэлиир таһыма үрдүүр. Өскөтүн билим, дьыала-куолу истииллээх тиэкис тылбааһыгар төһө кыалларынан толорутук ис хоһоонун тиэрдэр сыаллаах эрэ буоллаҕына, уус-уран айымньы тылбааһыгар тылбаасчыт айымньы ааптарын кэриэтэ сыаналанар. Бу маннык түгэҥҥэ Василий Тредиаковский бэргэн этиитин саныы биэрэбит: “Переводчик от творца только именем рознится”, ол аата, тылбаасчыт көннөрү тыл үөрэхтээҕэ эрэ буолбакка, үрдүк маастарыстыбалаах, айымньыны атын тылга толору тиэрдэр сатабыллаах айааччы-тутааччы. Маны тэҥэ, уус-уран айымньы тылбааһыгар тылбаасчыкка чопчу быраабыла тиһигэ суох, сүнньүнэн көҥүллүк тылбаастыыра, ол эрэн, ис хоһоону толору тиэрдэрэ ирдэнэр. Уус-уран тылбааска тылбаасчыт үлэтэ туспа айымньы курдук сыаналаныан сөп, тылбаасчыт бэйэтин үлэтигэр толору эппиэтинэһи сүгэр уонна ааптар быраабын ылар. Уус-уран тиэкис (айымньы) – ааҕааччыга эбэтэр истээччигэ эстетика өттүнэн дьайар тиэкис. Ааптар, онтон тылбаасчыт эстетиканы араастаан тиэрдиэхтэрин, тылбаастыахтарын сөп, холобур, Н.В. Гоголь Мертвые души поэматыгар майгы-сигили сатарайыыта, дьон харчыны батыһан, киһилии 3сирэйдэрин умналлара, дьон аатыттан тахсаллара гипербола-үлүннэрии көмөтүнэн, быдан чаҕылхай, олоххо баар көстүү курдук ааҕааччынан сыаналанар. Онтон А. Блок Когда ты загнан и забит диэн 1911 сыл тохсунньутугар суруйбут хоһоонугар эстетика кыһыҥҥы пейзаж реалияларын поэтизациятыгар күүскэ бэриллэр. Тылбаасчыт, маҥнай көрдөххө, тылбаастыырга уустук өйдөбүллэри хайдах сатабыллаахтык, ис хоһоонун төһө толорутук тиэрдэрэ кини үлэтин хаачыстыбатын уонна уопсайынан тылбааһы харахтарыыстыкалыыр. Уус-уран айымньы тылбааһа чопчу хас даҕаны биллэр, чуолкай уратылардаах. А) Тиэкис үксүгэр туруору тылбаас буолбат. Тылбаас-тылбаасчыт айымньыта. Төһө даҕаны ааптар санаатыттан, айымньы ис хоһоонуттан туоруу сатаабатар, тылбаасчыт син биир бэйэ санаатын киллэрэр дии саныыбын. Тылбаасчыт айар талаанын арыйан, ааптар тугу этиэн баҕарбытын атын тылга сатаан кыайан тиэрдиэхтээх. Ити – туспа айар үлэ, туспа талаан. Уус-уран айымньыга сыһыана суох, айбат-туппат дьон тылбаасчыт үлэтин, бука ыарырҕатыа эбиттэрэ буолуо. Б) Бэргэн этиилэри, сомоҕо домоҕу билии, сөпкө тиэрдии. Норуот тылынан уус-уран айымньытыгар киирсэр бэргэн этиилэри, сомоҕо домоҕу, өс хоһооннору тылбаастыырга, кинилэр этигэн айылгыларын, иитэр-үөрэтэр суолталарын хаалларан, сөпкө тиэрдэ сатыахтаах. Маны барытын биэс тарбах курдук эндэппэккэ билэр тылбаасчыт син биир чуолкайдаан, чопчулаан туһааннаах тылдьыттары туһаннаҕына сатаныыһы. В) Уус-уран тылбааска үлэлэһэр тылбаасчыт тыл оонньуутун бэркэ билэр - биир тылы эргитэ сылдьан, хас да суолтаҕа туттан, олох атын суолталаах, ардыгар күлүүлээх, ардыгар курус оҥоруон сөп. Г) Тиэкискэ ойууланар истиилтэн, кэмтэн, эйгэттэн тылбаасчыт туоруо суохтаах. Туоруо суохтаах кини ааптар санаатыттан, идиэйэтиттэн, тугу этиэн баҕарбытыттан. Өскөтүн туораабыт буоллаҕына, айымньы ис хоһоонун сүтэрэр (искажение информации) Д) Оригиналга баар буоллаҕына, санаа хоту итэҕэлгэ сыһыаннаах тыллары, этии ситимнэрин туттуу, холобур, “О Айыым Таҥара!”, “Туох аньыым-харам иһин Таҥара сордоото?” уо.д.а. Маннык тылбаас айымньыга эмоциональнай-экспрессивнэй кыраасканы эбэр уонна суолтатын күүһүрдэр. Е) Айымньы истиилэ көҥүллүүр буоллаҕына, стилистическэй фигуралары, троптары туттуу. Манна киирэллэр: инверсия – этиигэ тыл бэрээдэгин уларытыы, метафора – тылы көспүт суолтаҕа туттуу, гипербола – үлүннэрии, литота – төттөрүтүн, кыччатыы, тыыннааҕымсытыы – хамсаабат барамайдары тыыннаах курдук оҥорон көрүү, риторическай ыйытык – эппиэти эрэйбэт боппуруос, эпитет – барамайы чаҕылхайдык быһааран көрдөрөр тыл уо.д.а. Тылбаасчыт бу уонна да атын фигуралары уонна троптары тылбааһыгар киллэрэн биэрдэҕинэ, тылбаас этигэн, толору, чаҕылхай, баай, тыыннаах буолар. Ж) Уус-уран тылбаас оригинал курдук эстетика – кэрэ буолуу – өттүнэн сыаннай буолар (равноценен оригиналу). З) Тылбаас оригинал уус-уран уонна национальнай уратытын тилиннэриэхтээх, ону толору тиэрдэрэ булгуччу ирдэнэр. И) Дьиҥнээх уус-уран тылбаас – сыралаах айар үлэ түмүгэ. Уус-уран тылбааһы оҥорор тылбаасчыкка үлэтигэр сүрүн ирдэбилэри толорор. Кини төрөөбүт дойдутун устуоруйатын, үгэстэрин, абыычайдарын, итэҕэлин эндэппэккэ билиэхтээх, тылбаастыыр айымньытын аахпыт буолуохтаах, туруору тылбаастан тэйбит, ити ньыманы туһана сатаабат, үрдүк таһымнаах, чахчы туйгун хаачыстыбалаах тылбааһы оҥорорго кыһаллар үрдүк маастарыстыбалаах тылбаасчыт буолуохтаах.

1.2. “Пегий пес, бегущий краем моря” сэһэн жанр быһыытынан уратыта, суолтата

“Пегий пес, бегущий краем моря” айымньы жанра – сэһэн. «Роман», «повесть», «рассказ» и т. д. во многих теоретических и историко-литературных исследованиях рассматриваются как «жанры», в работах М.М. Бахтина, А.Я. Эсалнек – как «жанровые типы», а в учебных пособиях Г.Н. Поспелова, О.И. Федотова – как «жанровые или литературные формы рода». Если Г.Н. Поспелов, Ю.В. Стенник и др., характеризуя «роман», «повесть», «рассказ» и т. д., различают понятия «жанр» и «жанровая форма», то И.К. Кузьмичёв, О.И. Федотов отождествляют их. Н.Л. Лейдерман вслед за Ю.Н. Тыняновым говорит о наличии у каждого жанра своего «конструктивного принципа», в то время как Г.Н. Поспелов отрицает жанровую функцию художественной конструкции.1 Онон жанр даҕаны, жанр тиибэ даҕаны диэн сыаналыахха сөп. Повесть (сэһэн) диэн жанр чуолаан нуучча, Россия Федерациятын литэрэтиирэтигэр эрэ баар, атын омуктарга маннык кээмэйдээх айымньыны кылгас роман диэн ааттыыллар. Бэлэлиэгийэ билимин хандьыдаата Людмила Демина билим үлэтигэр сэһэн туһунан маннык санаалаах: “Повесть как жанр крайне неоднородна по объекту изображения. Есть повести, в которых раскрывается судьба личности во всем объеме, что роднит ее с романом . Немало повестей, в которых изображается одно небольшое событие или какая-то его сторона с раскрытием характера одного, или нескольких героев, что приближает ее к рассказу”. “Пегий пес, бегущий краем моря” айымньыга дьоруойдар олохторо, санаалара, толкуйдара киэҥник арыллар, сырдатыллар уонна кээмэйинэн кэпсээнтэн быдан киэҥ хабааннаах диэммит, роман жанрыгар быдан чугас диэн сыаналыахпытын сөп.

Сэһэн жанрын уратылара: Сэһэҥҥэ хас да дьоруой баар буолуон сөп, ол эрээри, сүрүн дьоруой-биир. Сэһэҥҥэ буолар түбэлтэлэр бу биир сүрүн дьоруой тула буолаллар. “Пегий пес, бегущий краем моря” айымньыга сүрүн дьоруой – Кириск уол. Кини тула туман, кини тула дьоно өлөр, кини соҕотох тыыннаах хаалар, кини соҕотох дойдутугар төннөр; Сэһэҥҥэ сюжет сүнньүнэн биир, дьоруойдар аҕыйахтар, биир буола турар түбэлтэни кэпсиир; Сэһэн проблематиката, сүнньүнэн, күннээҕи олох кыһалҕата. Нивхи норуотугар муораҕа тахсыы, ньиэрпэни бултааһын – куруук буола турар үгэс, киһи сонньуйбат, соһуйбат дьыалата. Онон бу айымньы тиэмэтэ күннээҕи кыһалҕаны арыйар; Сэһэҥҥэ кэпсэнэр көстүү хронологическай бэрээдэгинэн баран иһэр, ол аата: хайаан да киириилээх (муораҕа тахсыы), төрүөттэниилээх (булт, силлиэ түһүүтэ), сүрүн чаастаах (туман, дьон өлүүтэ), бүтэр түмүктээх (Кириск дойдутугар төннөр) уонна хронологияттан кэһиллибэт. “Пегий пес, бегущий краем моря” айымньыга сэһэн тутула кэһиллибэтэх; Сэһэн жанрын араастара – философскай, драматическай, сатирическай, итэҕэл, историческай, таптал. Чингиз Айтматов айымньыта философскай ис хоһоонноох; Түмүгэ аһаҕас буолуон сөп. Ол курдук, “Пегий пес, бегущий краем моря” айымньыга Кириск дойдутугар, муора кытылынан сүүрэр эриэн ыкка төннөрүн эрэ көрөбүт, кини олоҕо инникитин хайдах буолуоҕун сэрэйэбит эрэ.2 Бу уратылары көрдөххө, “Пегий пес, бегущий краем моря” айымньы сэһэн жанра буолар эбит, тоҕо диэтэр, ис хоһоонноох, логическай ситимнээх, сүрүн дьоруойдаах, күннээҕи кыһалҕаны арыйар тиэмэлээх, түмүктээх, түмүгэ аһаҕас буолуон сөп. “Пегий пес, бегущий краем моря” сэһэҥҥэ айылҕа уобарастарын сахалыы бэриллиитэ

Бу сэһэн дьоруойдара айымньы устата муораҕа сылдьар буоланнар, айылҕа көстүүлэрэ манна олус дэлэйдэр. Үгүстүк көстөллөр муора, хайа, тыал, туман, сулус, балыктар, долгуннар уо.д.а. Холобурдары ньымаларынан наардааһыҥҥа араарбакка, биирдиилэн ырыттым – ханнык ньыманан тылбаастаммытын, ис хоһооно төһө толору бэриллибитин, тыл үөрүйэҕэ төһө туттуллубутун, саха киһитигэр төһө өйдөнөрүн уо.д.а. Охотское побережье – Охотскай кытыл. Бу тыл ситимэ – тэҥнээх тылбаас. Ис хоһооно толору бэриллибит, кырдьаҕас да, эдэр да киһи өйдүүр тыллара, үксүн булт эйгэтигэр туттуллар, ону тэҥэ, географияны интэриэһиргиир, бу билим хайысхатыгар лаппа билиилээх дьон туттуон сөп. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар побережье диэн тыл кытыл диэн бэриллибит, тылбаасчыт тылдьыты туһаммыта көстөр. Тылбаасчыт Охотскай муора диэн эбиини туттубатах, ол аата, саха тылын узуһун кэспэтэх.Этиигэ тыл бэрээдэгэ уларыйбатах. Насыщенная летучая влага – сиикэрик устаҥнас уу. Пекарскай тылдьытыгар сиикэрик диэн тыл сиппэтэх диэн суолтаҕа туттуллубут, холобур, сиппэтэх үлэ диэн этиигэ тутталлар, ол иһин бу этиигэ барсыбат, тоҕо диэтэр, суолтата уларыйар, суолтата уларыйдаҕына, тылбаас эмиэ атын хайысханан барар кутталлаах. Насыщенная диэн тыл суолтатынан сөп түбэһэн, күүстээх эбэтэр хойуу сиик диэн бэриллиэн сөп. Летучая – көтүмтүө диэн тылбаастанар, онон бу этиигэ эмиэ информацияны сыыһа тиэрдии – искажение буолбут. Влага диэн тылы мин уу оннугар, сиик диэм этэ. Тоҕо диэтэр, уу диэн киэҥ өйдөбүлгэ туттуллар тыл, хайдах да сарсыарданан түһэр сииктээх туманы уу диэбэттэр. Летучая диэн тылы көтөр уу диэн тылбаастаабакка, муора долгуннарын киһиэхэ ыстаҥалыыр тыыннаах долгуннарга холоон, саха тылын узуһугар сөп түбэһиннэрэн, устаҥнас диэн тиэрдибит дии саныыбын. Онон бу тыл ситимэ тылбаастаммыт ньымата – маарыннатан солбук. Море – муора. Бу тыл сахатытыы ньыматынан тылбаастаммыт. Саха тылыгар өрдөөҕү кэмтэн ылата тулхадыйбаттыы киирбит буолан, дьоҥҥо барытыгар ис хоһооно өйдөнөр. Ол эрэн, Э.К. Пекарскай тылдьытыгар баар далай диэн тылынан эмиэ тиэрдиэххэ сөп, тоҕо диэтэр, суолтатынан барсар. Пегий пес – Эриэн ыт. Муора кытылынан сүүрэн иһэр ыкка дьоруойдар холууллар хайаны. Пегий диэн тыл хамсыыр-харамай өҥүн, дьүһүнүн быһаарар, чопчу бу тиэкискэ – ыт дьүһүнүн. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар бу тыл элэмэс, ала диэн тылларынан бэриллибит. Бу тыллар – Сиэн Чолбодук сөптөөх диэн талбыт эриэн диэн тылын синонимнара буолаллар. Ол иһин, суолтата оннунан хаалбыт, тылы сыыһырдыы, уларытыы суох. Айымньы устата этиигэ чопчу бу тыл бэрээдэгэ уларыйбат, холобура, пес пегого цвета диэбэттэр. Тыл ситимин тылбааһа дьоҥҥо өйдөнөр, оттон өйдөөбөт биитэр ыарарҕатар дьоҥҥо, холобур, оҕолорго эриэн диэн тылынан уларытан биэриэххэ сөп, ити түгэҥҥэ суолтата уларыйбат. Тылбаастаммыт ньымата –тэҥнээх тылбаас. Кинры – куһаҕан тыын. Бу тыл нивхи норуотун чаҕылхай уратытын көрдөрөр уларыйбат реалия буолар. Ааптар бэйэтэ даҕаны айымньытыгар бу тыл быһаарыытын тута биэрэр – злые духи. Ол иһин, бу айымньы сүнньүнэн орто уонна улахан кылаас оҕолоругар уонна ааҕааччы киэҥ эйгэтигэр анаммыт буолан, кырачаан дьоҥҥо өйдөнөр буоллун диэн, тылбаасчыт быһаарыы ньыматынан (экспликация) тиэрдибит. Суолтата уларыйбат, ааҕааччыга өйдөнөр уонна сахалыы тыл үөрүйэҕэр сөп түбэһэр. Холод приморской ночи – муора дьалыар түүнүн аргыара. Этиигэ приморская ночь диэн ситими тылбаасчыт эмиэ экспликация көмөтүнэн, быһаарбыт. Быһаарыы түмүгэр дьалыар түүн диэн тыл ситимэ үөскээбит. Ситэтэ суох буолан, тылбааска тымныы хараҥа түүнү ойуулуур тылга тыл баайын, кэрэтин, этигэнин тиэрдээри, туох түүнэ? диэн ыйытыкка хоруйдаан, муора диэн тылы таһаарбыт. Дьэ оччоҕо үс тыллаах ситим сиппит-хоппут кэриэтэ буолар. Холод – аргыар. Бу аргыар диэн тыл Э.К. Пекарскай тылдьытыгар сквозняк диэн тылбаастана сылдьар. Онон, мин санаабар, Охотскай муора кытылын тымныытын ситэри, толору тиэрдибэт, суолтата намтыыр.Тылбааска инверсия – этиигэ тыл бэрээдэгин уларытыы туттуллубут. Тылбаастаммыт ньымата – быһаарыы көмөтүнэн. Ты знаешь язык моря - Эн билэҕин муора тылын. Арҕаан оҕонньор бэрт өрдөөҕүтэ бэйэтэ мастан кыһан оҥорбут каяҕар анаммыт монологуттан быһа тардыы. Бу монологка кини бэйэ оҥоһугун кытта санаатын үллэстэр, оҕонньор уоттаах сүрэҕэр каяҕа хайдахтаах курдук күндүтүн, киниэхэ махтанарын, кинини таптыырын этэр уонна кини күн сириттэн бардаҕына, каях өр сылларга кэнэҕэски ыччаты киэҥэ көстүбэт ууларынан таһарыгар көрдөһөр. Төһө да сахалыы этии үөрүйэҕэр кэпсиирэ этии бүтэһигэр турар буолан, бу түгэҥҥэ тыл бэрээдэгин уларыппакка хаалларыы олуонатык көстүбэт, төттөрүтүн, тыл этигэнэ толору бэриллэр. Саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри, тэҥнээх тылбаас буолар. Ис хоһооно, суолтата оннунан хаалбыттар, өйдөнөр. Ты знаешь повадки волн – Эн билэҕиҥ долгун майгытын. Бу эмиэ монологтан быһа тардыы. Повадка диэн тыл тылдьыкка быһаарыыта – быһыы-майгы, кэмэлдьи, үгэс. Өскөтүн кэмэлдьи диэн тыл ордук привычка диэн контекстаах этиигэ быдан барсар буоллаҕына, чопчу бу этиигэ сөп түбэспэт. Үгэс диэн традиция диэн тыл тылбааһа, онон чопчу бу түгэҥҥэ эмиэ барсыбат. Онон, хаалбыт барыйаан – быһыы-майгы. Бу паараласпыт тыл сорох түгэҥҥэ буолбут түгэни арыйарга аналлаах, холобур, ыксаллаах быһыы-майгы буолла. Ол иһин, үөһэ ыйыллыбыт түгэни (нюансы) барытын тутуһан, барытын учуоттаан, тылбаасчыт көннөрү майгы диэн тылы хаалларбыт. Бу повадки диэн тыл толору тылбааһа сылдьар. Тылбаас ньымата – тэҥнээх. Темная, тревожная глубина – дириҥ далай. Муора Кирискэ уолчаан өйүгэр хайдах буолан көстүбүтүн ойуулуур эпитеттары тылбаасчыт бырахпыт (опущение). Биллэн турар, информация суолтата ити түгэҥҥэ кыччыыр, намтыыр. Ол оннугар, далай диэн тылы киллэрбит (эбии). Э.К. Пекарскай тылдьытыгар далай диэн тылынан сүнньүнэн күөлү уонна өрүһү тылбаастыыллара сурулла сылдьар. Тиэкискэ толоос алҕастар тахсыбыттар – ол эбии даҕаны, көҕүрэтии даҕаны, ыыра кылгас тылынан тиэрдии даҕаны. Темная диэн тыл нууччалыы тылбааһа хараҥа диэн буолар, онтон тревожная – аймалҕаннаах, сүпсүктээх. Көҕүрэтии ньыматын туһаммакка, тылбаасчыт бу икки эпитеты тылбаастаабыта буоллар, холобура, бу маннык барыйаан тахсыа эбит: Хараҥа, сүпсүктээх дириҥ уу (муора). Тылбаастаммыт ньымата – быһаарыы көмөтүнэн. Пока доберешься до Третьего Сосца – Үс Эминньэх арыыларыгар тиэрдиэҥ. Оригиналга остров диэн тыл суох, онтон тылбаасчыт арыыларга диэн чопчулаан биэрбит. Бу чопчулааһын наада ааҕааччыларга, кинилэр түргэнник өйдөөтүннэр диэн. Сахалыы быһаарыылаах тылдьыкка сосец диэн тыл эмиий диэн суолталаах, онтон тылбаасчыт суолтатын сымнатан, эминньэх диэн тиэрдибит. Пока доберешься диэн ситим тылбааһа, мин санаабар, хаһан тиийиэхпитигэр диэри диэн, онтон тылбаасчыт тиэрдиэҥ диэн биир тылынан ыыппыт. Бу – кини монолога, ол иһин бу тиэрдиэҥ диэн тыл каяҕар туһаайыллыбытын умнубаппыт. Саха тылын үөрүйэҕинэн этиигэ кэпсиирэ бүтэһигэр турар буолан, тыл бэрээдэгэ уларыйбыт. Тылбаастаммыт ньымата – быһаарыы көмөтүнэн. Он понял, как дорог ему Пегий пес – Эриэн ыт хайата хайдахтаах курдук күрдүтүн кини манна өйдөөбүтэ. Бу – Кирискэ санаатын ойуулуур быһа тардыы. Манна биһиги маҥнайгытын аһаҕас муораҕа тахсыбыт кыра уолчаан долгуйуутун бэлиэтиибит. Тылбааска тыл бэрээдэгэ уларыйбыт, ол сахалыы тыл үөрүйэҕэр кэпсиирэ этии бүтэһигэр турарыран быһаарыллар. Тылбаасчыт оҕо ис дууһатын муунтуйуутун, кутталын чаҕылхайдык тиэрдээри, хайдахтаах курдук күндүтүн диэн ситими киллэрбит, оригиналга маннык суох. Ону тэҥэ, кини манна өйдөөбүтэ диэн ситим эмиэ эбии буолар, оригиналга суох. Бу – суолтаны күүһүрдүү, ситилистическэй кыраасканы киллэрии. Хайата диэн эмиэ эбии буолар, бу аата тылбаасчыт чопчулуур. Быһаарыы ньыматынан тылбаастаммыт. Море не пересмотрешь – муораны одуулаан муҥурун булбаккын. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар муҥур диэн тыл үс суолтаҕа бэриллэр, үһүс суолтата – конец, окончание, завершение. Онон, суолтатынан бу тылбаас контексыгар сөп түбэһэр. Море диэн тыл эрдэ этиллибитн курдук далай диэн тылынан бэриллибэккэ, муора диэн тылбаастаммыт, суолтата уларыйбат. Муҥурун булбаккын диэн ситим сахалыы үөрүйэххэ быдан барсар. Созвездие утки Лувр – Лувр сулуһун бөлөҕө. Бу тылбааска созвездие диэн тыл сулус бөлөҕө диэн бэриллибит, Э.К. Пекарскай тылдьытыгар эмиэ маннык барыйаана баар. Оригиналга баар утка диэн тыл тылбааска көппүт, сорох ааҕааччы ону өйдөөмүөн сөп, ол иһин, бу Лувр кус буоларын чопчулуохха наада дии саныыбын. Тылбаастаммыт ньымата – тэҥнээх тылбаас, көҕүрэтии баар, саха тылын үөрүйэҕин кэспэт. Неукротимая борьба двух стихий – айылҕа икки эйгэтин уҕараабат дуолан охсуһуулара. Стихия диэн тыл тылдьыкка эмиэ хас да быһаарыылаах, ол иһигэр эйгэ диэн тыл эмиэ баар. Бу – саха тылын үөрүйэҕэ, ханнык баҕарар киһи суолтатын өйдүүр, ону тэҥэ, стилистическэй-экспрессивнэй кырааскалаах. Оригиналга природа диэн тыл суох, тылбааска тылбаасчыт атын туох эрэ буолбакка, чуолаан айылҕа икки эйгэтэ буоларын чопчулуур, о.э. эбии ньымата (добавление) туттуллубут. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар неукротимый диэн тыл аҕыраабат, хараабат диэн икки суолтаҕа туттуллубут. Оттон Сиэн Чолбодук үлэтигэр туттуллубут уҕараабат диэн тыл требовательный, стойкий диэн суолталаах. Ол эрэн, чуолаан бу контекска тылбаасчыт барыйаана быдан барсар курдук, саха тылын үөрүйэҕэ бу түгэҥҥэ кэһиллибэтэх. Охсуһууну чопчулуур түгэҥҥэ дуолан диэн тыл киирбит, тылбаасчыт суолтаны күүһүрдэр туһуттан эппит дииэн сабаҕалыыбын. Бу тыла суох, төттөрүтүн, ситэтэ суох курдук көстөр. Онтон борьба диэн тыл охсуһуу диэн тылбааһа сөптөөх. Этиигэ инверсия – тыл бэрээдэгин уларытыы – туттуллубут. Тылбаастаммыт ньымата – тэҥнээх, эбиилээх. Каменно твердая земля – ньыгыл таас кытыл сир. Кытыл сир диэн тыл ситимэ суша диэн өйдөбүлгэ туттуллубут, ол иһин земля диэн оригиналга баар тылга суолтатынан сөп түбэһэн, бу контекска барсар. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар ньыгыл диэн тыл твердый, крепкий диэн суолталаах уонна холобур быһыытынан таас курдук ньыгыл – твердый, как камень диэн этии бэриллэр. Мантан сиэттэрэн, бу тылбаас маарыннатан солбук ньыматынан бэриллибит диэн этиэххэ сөп. Этиигэ тыл бэрээдэгэ уларыйбатах, суолтата сүппэтэх, ааҕааччыга өйдөнөр. Курнг ( высшее божество ) – Хоонь! Булчуттар Кыра эминньэххэ тиийэннэр, ниэрпэни ытаат даҕаны, нивха норуотун тулхадыйбат үгэһинэн тута астаан бараннар, төттөрү төннөр суолларыгар түүннэри тоҥумаарылар, сиикэй быары сииллэр. Бу сиэхтэрин иннинэ, бүгүҥҥү күҥҥэ бултуулларыгар үтүө буолан биэрбит булт иччитигэр Курҥҥа махтанаарылар, айахтарынан ураты тыас таһаараллар. Бу үгэс туһунан, булчуттар булгуччу тутуһуохтаахтарын туһунан Кириискэҕэ Арҕаан оҕонньор кэпсээбитэ. Тылбаасчыт бу ураты тыаһы Хоонь диэн тылбаастаабыт. Саха норуотугар дьон тыатааҕы этин сиэн иннинэ, айаҕынан эмиэ ураты тыас таһаарар, тоҕо диэтэр, тыатааҕыны сиир – аньыы, ол иһин, суор саҥатын үтүктэллэр. Оттон нивха норуотугар Курнг диэн биһиэхэ баар Байанай курдук, ол эрэн тылбаасчыт сахалыы узуска сөп түбэөиннэрэр сыалтан, суор саҥатынан тиэрдибит. Мин санаабар, бу тылбаас маарыннатан солбук уонна сахатытыы ньымаларынан бэриллибит. Оригиналга даҕаны, тылбааска даҕаны буукубалар ахсаана тэҥ, ол иһин сахатытыы ньымата быдан баһыйар да курдук. Малый сосец – кыра эминньэх.Э.К. Пекарскай тылдьытыгар сосец диэн тыл эмиий диэн тылбаастаммыт, бу түгэҥҥэ тылбаасчыт суолтатын сымнатан, эминньэх диэн тылынан солбуйбут. Онтон малый – кыра диэн бэриллиитэ сөп. Онон бу икки тылыттан биирэ маарыннатан солбук ньыматынан тылбаастаммыт, биирэ – тэҥнээх тылбаас. Лунная ночь – ыйдаҥа түүн. Лунная диэн эпитеты тылбаасчыт эпитетынан буолбакка, аат тылынан тиэрдибит. Бу сахалыы тыл үөрүйэҕэр быдан барсар, олуонатык иһиллэр буолбатах. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар лунная диэн эпитет хас да суолталаах: ыйдаах, ый, ыйдаҥа. Көрөргүт курдук, тылбаасчыт тылдьыты туһаммыта көстөр уонна бу тыл ситимин тылбаастыырыгар, саха тылын үөрүйэҕэр сөп түбэһиннэрэн тылбаастыы сатыыр көстөр. Тылбаастаммыт ньымата- тэҥнээх тылбаас. Прилив – уу эбиллиитэ. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар прилив диэн тыл чуолаан муораҕа сыһыаннаах тиэмэҕэ таһымнааһын – уу таһымын үрдээһинэ, үллүү диэн тылбаастаммыт. Оттон тылбааска Сиэн Чолбодук быһаарыы ньматын туттан, уу эбиллэрин чопчулаабыт. Маннык чопчулааһын, төттөрүтүн, мин санаабар, саха тылын үөрүйэҕэр ордук барсар. Тылбаастаммыт ньымата – быһаарыы көмөтүнэн. Темная ночь – хараҥа түүн. Бу тыл ситимэ саха тылын үөрүйэҕин кэспэт, тыл бэрээдэгэ оннунан хаалар. Эпитет эпитетынан тылбаастаммытын сөп дии саныыбын. Тылбаастаммыт ньымата – тэҥнээх тылбаас. Он приближался как живое существо, как чудовище – туман иһигэр тыаһа суох хамсыыр дьикти харамайдар баалларын курдуга. Чопчу бу быһа тардыы оригиналыгар Чингиз Айтматов туман түһэн иһэрин чуолкайдаабат, оттон тылбааска Сиэн Чолбодук чопчу туман буоларын быһаарар. Он диэн тылы туман диэн тылынан солбуйуу ньымата буолар. Тылбааска толоос алҕас баар, ол маннык: оригиналга ааптар туман тыыннаах, кутталлаах харамай буоларын ыйар, онтон тылбааска тылбаасчыт туман иһигэр тыыннаах, кутталлаах харамайдары баалларын курдук суруйар. Бу – толоос сыыһа (искажение информация). Ону тэҥэ, оригиналга туман чугаһаан кэлэн иһэрин туһунан суруллар, ол тылбааска суох. Көҕүрэтии (опущение) ньымата эмиэ туттуллубут. Онон, кэрчик хас да ньыманан тылбаастаммытын үрдүнэн, ис хоһоону кыайан толору бэриллибэтэх. По морю – муора урсунунан. Урсун диэн тыл тылдьыкка икки суолтата бэриллибит – силуэт уонна гладь. Ол аата, тылбаасчыт муора чуумпу ньуурунан айанныыр каяҕы эппит. Ол эрэн, сахалыы тыл үөрүйэҕэр сөп түбэспэт дии саныыбын, муора устунан эбэтэр муораҕа, муоранан диэн барыйааннар суолтатынан да, ис хоһоонунан да быдан барсар курдуктар. Этиигэ тыл бэрээдэгэ, биллэн турар, уларыйар. Тылбаастаммыт ньымата – маарыннатан солбук. И буду тебя всегда так называть – ветер Орган – Аны мэлдьи эйигин итинник Арҕаан тыал диэн ааттыыр буолуом. Кириискэ уһуна-киэҥэ биллибэт Охотскай муора ортотугар, килбэйэр киинигэр суос-соҕотох хаалан баран, самныбат күүстээх санаалаах буолан, аһа-уута суох тыыннаах хаалар. Тыал түһэн, туманы үрэйбитин көрөн, кини олох олорорун туһугар тыынын толук уурбут Арҕаан оҕонньору кэриэстээн, бу тыалы кини аатынан ааттыыр. Оҕонньор аата сахатытыы ньыматынан бэриллибит. Тылбаас уонна оригинал тэҥник – и уонна аны диэн тыллардаах – саҕаланаллар. Оригинал ис хоһооно толору бэриллибит, сахалыы үөрүйэххэ сөп түбэһэр. Этиигэ тыл бэрээдэгэ уларыйыытын түмүгэр тире сүтэр. Тылбаас икки ньыма көмөтүнэн оҥоһуллубут – үөһэ эппитим курдук, сахатытыы уонна тэҥнээх, тылыттан тылыгар диэри. А ты помоги мне, звезда Эмрайина, не уходи прежде времени, не прячься за тучой – Эмрайин сулуһа, эн миэхэ билигин көмөлөс, эрдэ баран хаалыма, умуллума, эмискэ былыкка киирэн хаалыма. Сулуска туһаайыыны тылбаасчыт этии иннитигэр аҕалбыта ураты көстүүлээх буолар. Оригинал кэм чопчута суох, оттон тылбааска Сиэн Чолбодук билигин диэн чопчулаан, быһааран биэрбит. Бу тыл суолтаны биллэ күүһүрдэр, ыксаллаах быһыыны-майгыны ойуулуур. Ис хоһоонун күүһүрдээри, саха тылын дэгэтин тиэрдэр сыаллаах, умуллума диэн кэпсиирэ эбиллэр. Саха тылын үөрүйэҕинэн этиигэ кэпсиирэ кэннитигэр турар буолан, бу этиигэ тыл бэрээдэгэ уларыйбыт, ол ис хоһоонун намтаппат. Эмрайин аата уларыйбатах, бу нивха норуотун чаҕылхай реалиятын биир дьэҥкэ көстүүтэ буолар. Волны, вы сейчас погоняете мой каяк, вы сейчас хороши. Я буду звать вас – волны акимылгуны. Вы идете туда, куда полетела агукук. Не уходите, волны акимылгуны, не сбивайтесь с пути. – Долгуттар, эһиги билигин мин оҥочобун үрэн иһэҕит, эһиги билигин олус үчүгэйдэргит. Мин аны эһигини убаай Мылгун долгуннара диэн ааттыаҕым, миигин быраҕымаҥ. Бу тыллар – өссө да Эриэн ыт хайатыгар, Охотскай муора кытылыгар тиийэ илик Кирискэ долгуннарга туһаайыыта. Кини олох олорорун туһугар олоҕун толук уурбут, бэйэтин дьиэ кэргэнин санаабатах даҕаны аки-Мылгунун мэник долгуннарга холуур. Тылбааска Мылгун аата эмиэ бэйэтинэн хаалбыт – нивха норуотун чаҕылхай, тулхадыйбат реалиятын өссө биир көстүүтэ. Саха тылын үөрүйэҕэр сөп түбэһиннэрээри, тылбаасчыт аки диэн аҕа киһиэхэ сыһыаннаах тылы убаай диэн тылынан уларытар. Бу уларытыыга ис хоһооно оннунан хаалар, саха ааҕааччыта быдан өйдүүр буолар. Каяк диэн тылы тылбаасчыт оҥочо диэн тылбаастаабыт, бу тылбаас быһаарыы ньыматынан оҥоһуллубут. Бу тылбаас маҥнай испэктээккэ сынаарый, көмө быһыытынан суруллубут буолн, хос быһаарыылар, уһун этиилэр, тыллар, сүрүнтэн ураты, суохха дылылар. Холобур, Вы идете туда, куда полетела агукук диэн этиини Сиэн Чолбодук көҕүрэппит даҕаны көҕүрэтии түмүгэр суолта уларыйбатах. Бастакы этии тылбааһыгар тылбаасчыт олус диэн сыһытаынан тылбаас суолтатын күүһүрдэр, стилистическай кыраасканы эбэр.Үһүс этиигэ баар не сбивайтесь с пути диэн долгуннарга туһаайбыт тыллара тылбаастамматахтар. Тылбаас ньымата – тылбаас икки көрүҥүттэн – тэҥнээх уонна быһааран тылбаас / солбук турар. Уопсайа, сүүрбэ биэс холобуру – И.А. Дмитриев – Сиэн Чолбодук “Хаарыан хампа күөх кытылым” тылбааһыгар айылҕа көстүүлэрин ырытыыны – ылан көрдүбүт. Уус-уран тылбаас буолан, ирдэбилэ да үрдүк, хаачыстыбата да оннук буолуохтаах.

Билиҥҥи кэмҥэ тыл-өс сайдан истэҕин ахсын, сайдар эмиэ тылбаас, ол иһин, саха ааҕааччылара нууччалыы тыллаах, ону ааһан, омуктуу айымньылары төрөөбүт тылларынан ааҕар кыахтаннылар. Киһи төрөөбүт тылынан ааҕара, кэпсэтэрэ информацияны түргэнник ылынарыгар көмөлөһөр диэн билим үлэһиттэрэ дакаастаабыттара ыраатта. Онон оҕоҕо даҕаны, аҕа саастаах дьоҥҥо даҕаны тылбаас сайдара, айымньылар тылбаастара бэчээттэнэ тураллара тоҕоостоох уонна наадалаах. Куурустааҕы үлэбитигэр Чингиз Айтматов нивхи норуотун туһунан суруйбут “Пегий пес, бегущий краем моря” сэһэнин Иннокентий Дмитриев-Сиэн Чолбодук тылбааһын көрдүбүт, Охотской муораҕа буола турар кэрэ айылгылаах кэрэ көстүүлэр тустарынан билэн, сахалыы ханнык ньыманан тылбаастаныыларын уһунан түмүк оҥорон, диагромма киллэрдим. Уус-уран айымньы уус-уран тылбааһын чинчийиитин оҥоро сылдьар буоламмыт, үлэбит маҥнайгы чааһыгар тылбаасчыт тылбаас түөрүйэтигэр үлэлэрин көрөөччүбүт. Уус-уран тылбаас диэн тугуй, тоҕо итинник ньыманан тылбаастаабыттарын быһаарарга холонон көрдүбүт. Сиэн Чолбодук тылбааһа анаан-минээн испэктээк турруоруутугар оҥоһуллубут буолан, “Хаарыан хампа күөх кытылым” диэн Андрей Борисов туруорбут испэктээгин көрдүбүт. Санатан эттэххэ, бу испэктээк 1986 сыллаахха Ленин бириэмийэтинэн наҕараадаламмыта. Ону тэҥэ, айымньыттан уонна тылбаастарыттан биэстии холобур ылан, ырыттыбыт, тылбаасчыттар үксэ ханнык ньыманан тылбаастыылларын быһаардыбыт. Маарыннатан солбук ньымата баһыйар диэн быһаардыбыт, тэҥнээх диэхпитин, эмиэ да тэҥнээх буолбатах, эмиэ даҕаны калька ньыматын биирдиилээн эрэ тылларга туттубут. Иннокентий Аксентьевич тылбааһа, санаабар, режиссерга көмө курдук суруллубут, онон пьеса жанрын ааҕарга ыарырҕатар киһиэхэ, олус уустук буолуо дии саныыбын. Ол да буоллар, бу тылбаас биир маҥнайгынан саха ааҕааччытыгар Чингиз Айтматовы чугаһаппыт, кини улуу сэһэнин айылҕа көстүүлэрин сахалыы саҥардыбыт, нууччалыы-сахалыы тылбаас устуоруйатыгар биир бастыҥ тылбаас буолар.